ΚΑΣΤΡΟ ΣΦΕΛΙΝΟΥ

 

         Τέσσερα χιλιόμετρα βόρεια από το χωριό Σφελινός του νομού Σερρών, πάνω σε απότομο λόφο με ονομασία Γκραντήσκος, βρίσκονται τα ερείπια ενός κάστρου. Πρόκειται για ένα άγνωστο οχυρωμένο οικισμό μεγάλης έκτασης, ρωμαϊκής πιθανόν εποχής, σε μια απόληξη του Μενοικίου όρους, σε  υψόμετρο 929 μέτρων που έχει μεγάλη οπτική στην γύρω περιοχή. Αρκετά αργότερα, την υστεροβυζαντινή περίοδο (1355 μ.Χ.), στον λόφο αναφέρεται χωριό με ονομασία Γράδιστος. 

         Η ονομασία Γκραντήσκος σημαίνει κάστρο. Επίσης, ο λόφος αναφέρεται και με άλλες δύο ονομασίες: Μέγας Αλέξανδρος και Κτισμένο {Σχ.1}.

ΝΟΜΟΣ: ΣΕΡΡΩΝ

ΧΩΡΙΟ: ΣΦΕΛΙΝΟΣ

ΥΨΟΜΕΤΡΟ: 900-929 ΜΕΤΡΑ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ: ΡΩΜΑΪΚΟ (;)

ΛΟΦΟΣ ΓΚΡΑΝΤΗΣΚΟΣ

ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΣΤΡΟΥ

    Το κάστρο βρίσκεται σε φυσικό οχυρό λόφο, κατά μήκος μιας ακρολοφίας του Μενοικίου όρους. Αν και ονομάζεται Κάστρο Σφελινού, το πλησιέστερο χωριό στο κάστρο είναι η Σκοπιά (1.5 χλμ. δυτικά του χωριού). Ο λόφος είναι απροσπέλαστος, αφού από όλες τις μεριές έχει αρκετές επικλινείς πλαγιές. Περιβάλλεται από δύο βαθιές ρεματιές στα βόρεια και νότια. Το μόνο δυνατό σημείο πρόσβασης για τον λόφο ήταν μέσω μιας μακρόστενης ράχης/κορυφογραμμής, μήκους 400 μέτρων από βορειοανατολικά, που οδηγούσε  σε ένα μικρό αυχένα κάτω το βορειοανατολικό άκρο του κάστρου. Αυτό ήταν το πιο ευπρόσβληπτο σημείο του κάστρου. Το κάστρο βρίσκεται σε αρκετά μεγάλο υψόμετρο: 900-929 μέτρα (σύμφωνα με τον χάρτη της Γ.Υ.Σ.).

Ο ΛΟΦΟΣ ΑΠΟ Β.Α.

       Το κάστρο σήμερα είναι κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Τα προηγούμενα χρόνια ο χώρος αποτελούσε πεδίο βολής από τον Ελληνικό Στρατό και αυτό σταμάτησε ύστερα από εκκλήσεις των κατοίκων της περιοχής. Το κάστρο περιβαλλόταν με ισχυρό τείχος περίπου 750-800 μέτρων που αποτελεί αρκετά μεγάλη έκταση! Το κάστρο είχε κατεύθυνση από νοτιοδυτικά προς βορειοανατολικά αποτελούμενο από δύο μακρυές πλευρές στα βόρεια και νότια  που στένευαν στις άκρες, διαμορφώνοντας ένα ατρακτοειδές σχήμα. Εντός των τειχών υπήρχε οικισμός. Η δόμηση του  τείχους αποτελείται από αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και πλίνθους. Το τείχος σώζεται αποσπασματικά σε κάποια σημεία σε ικανοποιητικό ύψος. Από το υπόλοιπο τείχος είναι εμφανή τα ίχνη της πορείας του, πλην ενός τμήματος της βόρειας μεριάς που έχει καλυφθεί πλήρως από την βλάστηση.

        Το καλύτερα σωζόμενο τείχος βρίσκεται στην βορειοανατολική μεριά. Πρόκειται για ένα τμήμα τείχους με μήκος περίπου 15-20 μέτρων, μέγιστο ύψος 2.80 και πάχος 1.60. Στο τείχος παρατηρούνται μικρές οπές 15-20 εκατοστών, πιθανόν από ξυλοδεσιές.

Β.Α. ΤΕΙΧΟΣ (ΥΨΟΣ 2.80 ΚΑΙ ΠΑΧΟΣ 1.60)

 

Β.Α. ΤΕΙΧΟΣ

       

Β.Α Τείχος- Από το σημείο αυτό και μετά τα ίχνη του τείχους χάνονται στην πυκνή βλάστηση.

Β.Α. ΤΕΙΧΟΣ ΠΑΝΟΡΑΜΙΚΑ

Μικρότερο τμήμα Β.Α. τείχους (ύψος 2 μέτρα).

    Στο βορειοανατολικό άκρο που αποτελούσε και το πιο ευάλωτο σημείο του κάστρου πάνω ακριβώς από τον μικρό αυχένα πρόσβασης στο κάστρο, σώζονται λιγοστά ερείπια τείχους σε μικρό ύψος. 

ΛΕΙΨΑΝΑ ΤΕΙΧΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟ Β.Α. ΑΚΡΟ

Ερείπια τείχους Β.Α. άκρου- Παρατηρείται ο μικρός αυχένας και η κορυφογραμμή προσέγγισης για το κάστρο.

     Στην μακρυά νότια πλευρά, το τείχος σώζεται αποσπασματικά σε τρία σημεία σε ύψος περίπου 1.5-2 μέτρα. Στα νοτιοανατολικά βρέθηκε και μία από τις πύλες του κάστρου. 

Ν.Α. τείχος (ύψος 1.5 μέτρο)

Ν.Α. ΠΥΛΗ ( άνοιγμα: 90 εκ., πάχος: 1.25 μ., ύψος: 70 εκατοστά)

Λείψανα τείχους στο μέσο της νότιας πλευράς.

Υπολείμματα νότιου τείχους.

Στην νοτιοδυτικό άκρο το τείχος σώζεται στο ύψος των θεμελίων. 

ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΕΙΧΟΥΣ ΣΤΟ Ν.Δ. ΑΚΡΟ.

ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΣΤΡΟΥ

ΟΙΚΙΣΜΟΣ

      Εντός της οχύρωσης βρισκόταν ο οικισμός του κάστρου. Ο Σάμσαρης Δημήτριος που επισκέφθηκε τον χώρο πριν το 1976 αναφέρει θεμέλια περίπου 200 σπιτιών και άλλων δημόσιων κτισμάτων. Σήμερα παρατηρούνται παντού λιθοσωροί, θεμέλια κτισμάτων και διάσπαρτα κεραμικά. Υπάρχουν και λιγοστά τειχία με ασβεστοκονίαμα. Όλα αυτά αποτελούσαν τον οικισμό του κάστρου που ξεκινούσε από το πλάτωμα της κορυφής και απλωνόταν στις πλαγιές μέχρι τα τείχη. Βέβαια, τα περισσότερα από αυτά, πρέπει να είναι τα ερείπια του υστεροβυζαντινού οικισμού από τις πετρόχτιστες οικίες από το χωριό που αναφέρεται το 1355,  με την ονομασία Γράδιστος. 

Το πλάτωμα της κορυφής με το τσιμεντένιο κολωνάκι και ερείπια κτισμάτων.

Λιθοσωροί στην νότια πλαγιά- ερείπια οικισμού.

 Θεμέλια κτίσματος με ασβεστοκονίαμα. 

Ο ΛΟΦΟΣ ΑΠΟ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΑ- ΔΙΑΚΡΙΝΟΝΤΑΙ ΟΙ ΛΙΘΟΣΩΡΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ.

     Το κάστρο Σφελινού πέρα από την φυσικά οχυρή θέση, βρισκόταν σε στρατηγικό σημείο, αφού είχε τεράστια ορατότητα που μπορούσε να επιβλέπει ταυτόχρονα μεγάλα τμήματα από τους κάμπους των Σερρών και της Δράμας μέχρι και τους έναντι ορεινούς όγκους (Παγγαίο, Κερδύλλια όρη, Βερτίσκος).

Ο ΣΦΕΛΙΝΟΣ ΟΠΩΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ

Ο κάμπος της Δράμας όπως φαίνεται από το κάστρο.

ΙΣΤΟΡΙΑ

           Άγνωστη η ιστορία σχετικά με την ίδρυση του κάστρου. Πρόκειται  για έναν  ορεινό οχυρωμένο οικισμό μεγάλης έκτασης (750-800μ.) που πιθανόν δημιουργήθηκε την ρωμαϊκή περίοδο και άγνωστο μέχρι πότε επιβίωσε. Ο λόφος Γκραντήσκος έχει κυρηχθεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία ως αρχαιολογικός χώρος. Στο Αρχαιολογικό δελτίο 37-Χρονικά Β'2 (1982) αναφέρεται ότι στο εν λόγω ύψωμα υπάρχει αρχαία ακρόπολη πιθανόν ρωμαϊκών χρόνων με υπολείμματα τείχους και κτιρίων στο εσωτερικό. Στον χώρο αναφέρεται κεραμική αβαφών αγγείων, πιθανόν ρωμαϊκών χρόνων. Αξίζει να αναφέρουμε ότι νοτιοανατολικά και νοτιοδυτικά από το κάστρο, στις θέσεις Σλίβνα και Λοχτίστα αντίστοιχα, αρκετά χαμηλότερα αλλά όχι πολύ μακρυά, έχουν βρεθεί λακκοειδείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι που δεν αποκλείεται να σχετίζονται με το κάστρο. 

       Η διάρκεια ζωής του κάστρου, είναι άγνωστη. Παρόμοιοι οχυρωμένοι οικισμοί ρωμαϊκής περιόδου- πρώιμων βυζαντινών χρόνων έχουν βρεθεί και άλλοι στο Μενοίκιο όρος, όπως το κάστρο Αγίου Πνεύματος και το κάστρο Χιονοχωρίου {Σχ.2}. Για αυτά τα κάστρα εικάζεται ότι επιβίωσαν μέχρι τους 5ο-7ο αι. μ.Χ. διότι εγκαταλείφθηκαν ένεκα βαρβαρικών επιδρομών (Ούννοι, Άβαροι, Σλάβοι κ.α.) που σκόρπισαν τον όλεθρο στο πέρασμά τους από την βόρεια Ελλάδα.  

        Αρκετούς αιώνες αργότερα, την υστεροβυζαντινή περίοδο στον λόφο αυτό αναφέρεται χωριό με ονομασία Γράδιστος που σύμφωνα με την έρευνα του Σάμσαρη Πέτρου πρόκειται για τον λόφο Γκραντήσκο. Συγκεκριμένα, στις πηγές υπάρχει μία αναφορά από την υστεροβυζαντινή περίοδο το έτος 1355 μ.Χ, όπου: <<χωρικοί της Ζίχνας παραχωρούν γονική χωραφιαίαν γήν στην Μονή Χελανδαρίου πλησίον της οδού της απαγούσης εις τον διαληφθέν χωρίον Γράδιστον, και πλησίον του ρύακος του Κρεβατά, και πλησίον του χωραφιού του Σακελλαρίου>>. Παρατηρούμε ότι το τοπωνύμιο διατηρήθηκε έως σήμερα με μικρή παραφθορά: Γράδιστος>Γκραντήσκος. Όπως προαναφέρθηκε η λέξη σημαίνει κάστρο. Αυτήν την φορά δεν αποτελεί οχυρωμένο οικισμό αλλά χωρίον. Ίσως και από αυτήν την δημιουργία του νέου οικισμού να οφείλεται η μεγάλη καταστροφή του τείχους, αφού το τείχος αποτέλεσε άφθονο έτοιμο δομικό υλικό για το χτίσιμο του χωριού και των οικιών από τους κατοίκους. Ταυτόχρονα, συνυπήρχε και το χωριό του  Σφελινού που αναφέρεται το διάστημα (1328-1345 μ.Χ.) <<εις το χωρίον τον Σφολενόν>> αλλά και το αγρίδιο Ισκρίζοβα ή Γρίζοβα ή Γρίζοβος (1310-1356 μ.Χ.) που πρόκειται για το σημερινό χωριό Σκοπιά. Ο Σφελινός και η Σκοπιά διατηρήθηκαν ως χωριά, όλην την περίοδο της Τουρκοκρατίας και είναι κατοικήσιμα χωριά έως σήμερα, εν αντιθέσει με τον Γκραντήσκο που φαίνεται να εγκαταλείφθηκε την πρώιμη Τουρκοκρατία {Σχ.3}.

             Εν κατακλείδει, ο λόφος Γκραντήσκος φαίνεται ότι ήταν ένας οχυρωμένος οικισμός Ρωμαϊκής περιόδου που εγκαταλείφθηκε πιθανόν την Πρώιμη βυζαντινή περίοδο. Αργότερα, το πιθανότερο στις αρχές της  υστεροβυζαντινή περιόδου ή και νωρίτερα, δημιουργήθηκε χωριό στον λόφο εκμεταλλευόμενο την θέση και το έτοιμο δομικό υλικό του κάστρου. Ο λόφος πάντως χρήζει αρχαιολογικής σκαπάνης για να επιβεβαιώσει ή να προσθέσει νέα στοιχεία για το κάστρο. 

  

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

    Η προσέγγιση για το κάστρο Σφελινού γίνεται μέσω χωματόδρομου που ξεκινάει λίγο πριν φθάσουμε στο χωριό Σκοπιά. Συγκεκριμένα, κινούμενοι από το χωριό Σφελινό προς Σκοπιά και εκατό μέτρα πριν μπούμε στα πρώτα σπίτια της Σκοπιάς υπάρχει ανηφορικός χωματόδρομος στα αριστερά μας, τον οποίο ακολουθούμε. Μετά από 900 μέτρα περίπου κάνουμε αριστερά στην διχάλα που συναντάμε. Μετά από 2800 μέτρα φθάνουμε στην βορειοανατολική μεριά από το ύψωμα του κάστρου σε σημείο που ο δρόμος κάνει στροφή πέταλο. Εδώ αφήνουμε το όχημα μας και πεζοί ανεβαίνουμε στον λόφο. 

(Να αναφέρουμε ότι οι χωματόδρομοι είναι κακοτράχαλοι και χρειάζονται προσοχή σε κάποια σημεία). 

Ο ΛΟΦΟΣ ΓΚΡΑΝΤΗΣΚΟΣ, ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Το ακριβές σημείο του κάστρου, φαίνεται τέρμα κάτω σε χάρτη Google κάνοντας κλικ στο σημείο που αναγράφει: Τόπος 

ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

ΣΧΟΛΙΑ 

{Σχ.1} Η ονομασία Γκραντήσκος ή Γράδιστος είναι σλαβική και σημαίνει πόλη ή κάστρο. Παρόμοια ονομασία υπάρχει σε λόφο με ονομασία Γραντίσκος ή Γραδίσκος στο Άγιο Πνεύμα Σερρών, και στον λόφο Γκραντίστα στο Αχλαδοχώρι Σερρών, τα οποία είναι και τα δύο κάστρα.

   Η ονομασία Μέγας Αλέξανδρος αναφέρεται στο Αρχαιολογικό δελτίο 37-Β'2 (1982). Στον χάρτη της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ.) αναφέρεται ως Κτισμένο. Οι δύο ονομασίες αυτές σαφέστατα είναι μεταγενέστερες.

{Σχ.2} Περισσότερα σχετικά με το Κάστρο Αγίου Πνεύματος: 

https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=agiopnevma

 Σχετικά με το Κάστρο Χιονοχωρίου βλέπε στον σύνδεσμο: 

https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=xiono

{Σχ.3} Σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1454/5 αναφέρεται ο Σφελινός (Svelinos) και η Σκοπιά (Grizovo). Δεν αναφέρεται το Γράδισκος (Γκραντήσκος). 

    

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Σάμσαρης Δημήτριος, «Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα». Μακεδονικά, 16(1), 1976, σελ. 179.
• ΔΙΑΡΚΗΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ στον σύνδεσμο: http://listedmonuments.culture.gr/monument.php?code=15578&v17=
• ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ 37 (1982), ΧΡΟΝΙΚΑ Β'2, σελίδα 328 στο λήμμα Σκοπιά (Μ. Καραμπέρη, Α. Τάσια).
• ΟΙ ΣΕΡΡΕΣ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ-Α' ΤΟΜΟΣ-1993): Πηνελόπη Μάλαμα, "Αρχαιολογικά ευρήματα από την περιοχή της Μεσορράχης και Σφελινού Ν.Σερρών. Κωδωνόσχημος κρατήρας με παράσταση Διονύσου και πάνθηρα", σελίδες: 79 και 85, (Ανάτυπο από: ΕΤΑΙΡΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ).
• Σαμσάρης Πέτρος, «Βυζαντινοί τόποι και μνημεία της κάτω κοιλάδας του Στρυμόνα», 2004, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων – Διδακτορική Διατριβή, 2004, σελ. 254-255, 315-316 και 609-610.