ΚΑΣΤΡΟ ΔΑΦΝΗΣ-ΟΡΕΣΚΕΙΑΣ (Ν.ΣΕΡΡΩΝ)-ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΕΖΕΒΑΣ/ΤΩΝ ΕΖΕΒΩΝ (;)

 

Δυόμιση χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού Δάφνη και ενάμιση χιλιόμετρο νότιοδυτικά της Ορέσκειας στον νομό Σερρών, βρίσκονται τα ερείπια ενός μεσαιωνικού κάστρου στους πρόποδες του Κερδυλλίου όρους. Πρόκειται για ένα βυζαντινό κάστρο που βρίσκεται στο πλάτωμα της κορυφής ενός απότομου λόφου με ονομασία Παλαιομονάστηρο, το οποίον ταυτίζεται πολύ πιθανόν με το κάστρο της Εζεβάς που αναφέρεται από τις ιστορικές πηγές τον 11ο αιώνα. Στην ρίζα του λόφου κυλάνε τα νερά του ρέματος που οι ντόπιοι ονομάζουν Εζοβίτη.

Ο ΛΟΦΟΣ ΠΑΛΑΙΟΜΟΝΑΣΤΗΡΟ

Νομός: Σερρών                                            

 Χωριά: Δάφνη-Ορέσκεια 

Περιοχή: Κερδύλλιο Όρος

Υψόμετρο: 200-220 μέτρα 

Χρονολόγηση: Βυζαντινό

ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΣΤΡΟΥ 

Το κάστρο βρίσκεται χτισμένο στο πλάτωμα κορυφής του φυσικού οχυρού λόφου με ονομασία Παλιομονάστηρο {1}. Ο λόφος έχει επικλινείς και κρημνώδεις πλαγιές σε όλες τις μεριές. Τις τρεις από τις τέσσερις μεριές του, τις διαρρέει το ρέμα του Εζοβίτη με τις ρεματιές του, που λειτουργεί ως φυσική τάφρος. Το κάστρο βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Αποτελείται από περιμετρικό τείχος πολυγωνικού σχήματος 500 περίπου μέτρων που ακολουθεί το κακοτράχαλο ανάγλυφο του εδάφους. Το τείχος σώζεται αποσπασματικά, σε κάποια σημεία σε ικανοποιητικό ύψος και σε άλλα έχει καταρρεύσει ή σκεπαστεί από την οργιώδη βλάστηση που επικρατεί στον λόφο, πλην όμως είναι εμφανή τα ίχνη της πορείας  που ακολουθούσε. Το τείχος αποτελείται από τοπικούς λίθους και ποταμίσιες πέτρες διαφορετικών μεγεθών, με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και αραιή χρήση κεραμικών χωρίς τακτική διάταξη. Εντός του κάστρου υπήρχε οικισμός.

     ΤΕΙΧΟΣ

 Το καλύτερα σωζόμενο σημείο του τείχους και το πιο χαρακτηριστικό, βρίσκεται σε μια γωνιά στην δυτική πλευρά του λόφου. Είναι ένα τμήμα τείχους μήκους 8 μέτρων με ύψος που φθάνει τα 4.5 με 5 μέτρα και πάχος 1.80. Είναι το μόνο τμήμα τείχους που είναι ορατό από μακρυά. Στο εν λόγω τείχος περίπου στο μέσο, σώζεται μια οπή (30×35 εκ.), πιθανόν απορροής υδάτων. 

ΔΥΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ 

Δυτική γωνία (ύψος 5 μέτρα)

Δυτική γωνία 

Οπή απορροής υδάτων (εσωτερικά)

Οπή απορροής υδάτων (εξωτερικά)

Στο νότιο τείχος σώζονται τμήματα του τείχους σε χαμηλό ύψος. Το καλύτερα σωζόμενο βρίσκεται περίπου στο μέσο και φθάνει σε ύψος τα 3 μέτρα. 

Νότιο τείχος (ύψος περί τα 3 μέτρα)

Ερείπια νότιου τείχους

Η ανατολική πλευρά είναι η μοναδική που δεν καλύπτεται από ρεματιές. Έχει όμως ιδιαίτερα επικλινείς πλαγιές και η πρόσβαση σε αυτή θα μπορούσε να γίνει μέσω μόνο ενός στενού, κακοτράχαλου και δυσπρόσιτου αυχένα που σχηματίζεται με το διπλανό ύψωμα. Συνεπώς, παρατηρούμε ότι ο λόφος προσφέρονταν για δημιουργία κάστρου. Μέρος του τείχους και εδώ σώζεται αποσπασματικά σε κάποια σημεία.   

Νοτιοανατολική γωνία ( ύψος 2.5 μέτρα- πάχος 1.80)

Ανατολικό τείχος 

Ανατολικό τείχος 

Στην βόρεια πλευρά το τείχος βρίσκεται στην ίδια ερειπιώδη κατάσταση και στην δυτική σώζονται κάποια ογκώδη τμήματα τείχους σε ύψος που φθάνει τα 3 μέτρα. Αξίζει να αναφέρουμε ότι στην ρίζα του λόφου της βόρειας πλευράς βρίσκεται η φυσική εντυπωσιακή βάθρα Κότσβινι {2}.

Βόρειο τείχος με δύο σωζόμενες οπές (μία μικρή και μία μεγάλη)

Δυτικό τείχος 

Δυτικό τείχος 

           ΥΔΑΤΟΔΕΞΑΜΕΝΕΣ

Στον κάστρο εντοπίστηκαν και δύο δεξαμενές νερού κυκλικού σχήματος, λαξευμένες στο έδαφος. Μια μικρή δίπλα και εσωτερικά από το ανατολικό τείχος και μια αρκετά μεγαλύτερη και βαθύτερη, περίπου  στο μέσο του κάστρου. Δεν αποκλείεται να υπήρχαν και άλλες που έχουν σκεπαστεί.

ΜΙΚΡΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗ-ΔΙΠΛΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΤΕΙΧΟΣ

ΜΕΓΑΛΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗ- ΣΤΟ ΜΕΣΟ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ

Πανοραμική λόφου 

           ΟΙΚΙΣΜΟΣ

Εντός των τειχών υπήρχε ο οικισμός του κάστρου. Σε όλον τον χώρο εσωτερικά παρατηρούνται θεμέλια ορθογώνιων κτισμάτων, πυκνή παρουσία λιθοσωρών και διάσπαρτων λίθων, κεραμικά και κομμάτια πιθανόν από  κεραμίδες στέγης. Σε κάποια σημεία στο νότιο τμήμα του κάστρου, οι σωροί από πέτρες είναι αρκετά ογκώδεις και υπερυψωμένοι, δίνοντας εικόνα ερειπίων από αρκετά μεγάλα κτίσματα.

ΘΕΜΕΛΙΑ ΟΡΘΟΓΩΝΙΟΥ ΚΤΙΣΜΑΤΟΣ

ΟΓΚΩΔΕΙΣ ΛΙΘΟΣΩΡΟΙ

ΕΡΕΙΠΙΑ ΚΤΙΣΜΑΤΟΣ

Ο ΛΟΦΟΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ (από την βόρεια μεριά)

ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΣΤΡΟΥ

Το κάστρο είναι καλά κρυμμένο ανάμεσα στα πρώτα υψώματα του βουνού. Από το κάστρο υπάρχει οπτική επαφή με το χωριό της Δάφνης, ενός τμήματος του κάμπου των Σερρών μέχρι και τους πρόποδες των έναντι του κάμπου βουνών. Από τις υπόλοιπες μεριές έχει οπτική επαφή με τα ενδότερα ορεινά του Κερδυλλίου όρους. 

Οπτική επαφή με το χωριό της Δάφνης 

ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Δυστυχώς σε όλο τον χώρο του κάστρου παρατηρήθηκαν ανεσκαμμένα σημεία που είναι αποτέλεσμα  συστηματικών  λαθρανασκαφών. Πολλές από αυτές είναι πρόσφατες κρίνοντας από τα απορρίμματα που άφησαν στον χώρο. (Η επίσκεψη στον χώρο έγινε τον Νοέμβριο του 2022).

Λαθρανασκαφές 

ΙΣΤΟΡΙΑ 

         Ο χώρος που βρίσκεται το κάστρο ανήκει στην ευρύτερη περιοχή της Εζεβάς που αναφέρεται στις ιστορικές πηγές την μεσοβυζαντινή και υστεροβυζαντινή περίοδο. Η Εζεβά ήταν χωρίον, επισκοπή, κάστρο και ενορία (εδαφική περιοχή) και είχε δώσει το όνομα της στην ευρύτερη περιοχή και περιλάμβανε αρκετά χωριά στην επικράτειά της. Το όνομα της Εζεβάς διατηρήθηκε στο σημερινό χωριό Δάφνη με το τύπο Έζιοβα που το 1922 μετονομάστηκε σε Νεροπλατάνα και εν συνεχεία Δάφνη. Σε όλη την πορεία της η Εζεβά, από την πρώτη αναφορά το 1047 μ.Χ. μέχρι και τις αρχές του 20ου αι., εμφανίζεται με πολλές παραφθορές με κυριότερες: Εζεβά, Εζεβαί και Έζοβα {3}.

          Αναφορές για την Εζεβά και τα χωριά της υπάρχουν πάρα πολλές κατά την βυζαντινή περίοδο (11ο αι. και μετά) και την Τουρκοκρατία. Για το κάστρο της Εζεβάς όμως υπάρχουν τέσσερις που αρχίζουν από τα μέσα του 11ου αι. έως τις αρχές του 12ου και είναι οι εξής:

1. Το τοπωνύμιο μνημονεύεται για πρώτη φορά το 1047 σε πρακτικό, για την μονή Ιβήρων, του πρωτοσπαθάριου Ανδρονίκου κριτού και αναγραφέα του θέματος Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με το πρακτικό η μόνη Ιβήρων κατείχε <<υπό την Εζεβάν>> το μετόχιο της Υπεραγίας Θεοτόκου και τον τόπο του Αγίου Στεφάνου, ενώ πρόσθετα μας πληροφορεί για την ύπαρξη του <<κάστρου της Εζεβάς>> και των παρακείμενων <<χωρίων>> Ζητινού, Προχλίστες και Μελίτζιανη.
2. Το 1062 από υπόμνημα, για την μονή Ιβήρων, του προέδρου και δούκα της Θεσσαλονίκης Νικηφόρου Βοτανειάτου,  πληροφορούμαστε για τον οικισμό των Εζεβών ότι υπήρξε έδρα επισκοπής και ότι ήταν οχυρωμένος οικισμός. 
3. Το 1065 σε πρακτικό του απογραφές Ευθυμίου αναφέρεται: << εν τω ούτω λεγομένω προαστείω Μωρουσά τω εν τη ενορία (=περιοχή) του κάστρου Εζεβάς διακείμενω>>.
4. Αναφορά του κάστρου Εζεβών γίνεται σε πρακτικό του Ιωάννου Κομνηνού για την μονή Ιβήρων του έτους 1104.

     Ως επισκοπή: 

Σε πρακτικό του 1062 αναφέρεται για πρώτη φορά ως επισκοπή Εζεβάς. Το 1085 αναφέρεται ως επισκοπή Εζεβών. Για μεγάλο χρονικό διάστημα δύο αιώνων (12ος-13ος αι.) δεν αναφέρεται. Το 1290 ξανά αναφέρεται με επίσκοπο τον Ιωαννίκιο ( ο γνωστός ιδρυτής της Μονής Τιμίου Προδρόμου στο Μενοίκιο). Η σπουδαία προσωπικότητα του Ιωαννίκιου οδήγησε την Επισκοπή σε μεγάλη ακμή. Το έτος 1307 είχαν προσαρτηθεί στην δικαιοδοσία της τα γειτονικά Στεφανιανά (Στεφανινά)  όπου ο επίσκοπος της Κάλλιστος υπογράφει ως ταπεινός επίσκοπος ''Εζεβών και Στεφανιανών''.

ΤΑΥΤΙΣΗ ΜΕ ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΕΖΕΒΑΣ (Ή ΚΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΕΖΕΒΩΝ)

            Σήμερα εντός της Δάφνης (πρώην Έζιοβας), σώζονται τα ερείπια ενός μεγάλου πύργου, του λεγόμενου πύργου της Μαρώς, του οποίου η κατασκευή τοποθετείται από τον 14ο αιώνα και ύστερα. Επίσης γύρω από τον πύργο δεν σώζονται κάποιες οχυρώσεις ή τείχη που να δείχνουν ότι υπήρχε κάστρο, ούτε υπάρχουν αναφορές για κάτι τέτοιο. Από την άλλη μεριά ούτε το επίπεδο έδαφος του σημερινού χωριού της Δάφνης προσφέρεται για δημιουργία κάστρου, διότι την μεσοβυζυντινή περίοδο που μας ενδιαφέρει, επέλεγαν να χτίζουν κάστρα σε φυσικά οχυρά σημεία, απόκρημνους λόφους και κλεισούρες.  Παραδείγματα κάστρων στα Κερδύλλια όρη που ήταν σε χρήση την μεσοβυζαντινή περίοδο είναι το κάστρο της Ρεντίνας {4}, το Παληόκαστρο Στεφανινών {5} και πιθανόν το κάστρο στον βράχο του Αγίου Γεωργίου στην Ασπροβάλτα {6}. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το εν λόγω κάστρο στον λόφο Παλαιομονάστηρο είχε ίδια περίμετρο (500μ.)με το κάστρο της Ρεντίνας, που αποτελούσε το πιο ισχυρό και ξακουστό κάστρο της ευρύτερης περιοχής. 

           Άλλη μία οχυρή θέση της περιοχής της Εζεβάς, ήταν ο βυζαντινός πύργος της Αγίας Μαρίνας που βρίσκεται μισό χιλιόμετρο βόρεια της Ορέσκειας. Πρόκειται για πύργο Αθωνικού τύπου και τοποθετείται χρονικά στην υστεροβυζαντινή περίοδο και δεν αποτελούσε κάστρο.

ΠΥΡΓΟΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ-ΟΡΕΣΚΕΙΑ (πάνω)
ΠΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΜΑΡΩΣ-ΔΑΦΝΗ (κάτω)

 

          Συνεπώς θα κυμανθούμε με την λογική ότι το χωριόν Εζεβά την περίοδο εκείνη βρισκόταν σε ένα πιο οχυρό σημείο, που την υστεροβυζαντινή-μεταβυζαντινη περίοδο μεταφέρθηκε στην σημερινή πεδινή της θέση, πιθανόν την περίοδο που η Μάρα Μπράνκοβιτς {7} εγκαταστάθηκε στην Εζεβά φέρνοντας ευημερία και ασφάλεια στην περιοχή. Έτσι το Κάστρο της Εζεβάς χρειάζεται να αναζητηθεί στην ευρύτερη περιοχή. Επομένως το κάστρο στον λόφο Παλαιομονάστηρο  ταυτίζεται με το λεγόμενο κάστρο της Εζεβάς ή των Εζεβών για τους εξής λόγους:

           Το συγκεκριμένο κάστρο φέρει πολλά στοιχεία έτσι ώστε να είναι το Κάστρο της Εζεβάς. Αρχικά η τειχοδομία είναι μεσαιωνική Βυζαντινή δηλαδή την εποχή που μας ενδιαφέρει. Βρίσκεται πλησίον της Δάφνης και μάλιστα έχει οπτική επαφή μαζί της και δεν απέχει  μακρυά. Μέσα στο κάστρο υπάρχουν ερείπια οικισμού αλλά και μεγάλων κτισμάτων. Επίσης είχε αρκετή μεγάλη περίμετρο (500μ.), ίση με το κάστρο της Ρέντινας, ξεπερνώντας την έννοια ενός απλού φρουρίου. Βρίσκεται εντός της περιοχής των Εζεβών. Ο πύργος της Μαρώς τοποθετείται χρονικά κάπου στον 14ο άι. και ύστερα. Στην ευρύτερη περιοχή δεν αναφέρεται η ύπαρξη κάποιου άλλου κάστρου μεσαιωνικής περιόδου. 

Συνεπώς, το βυζαντινό κάστρο στον λόφο Παλαιομονάστηρο συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να είναι το κάστρο της Εζεβάς των ιστορικών πηγών όπως είχε προτείνει ο Ζήκος Νικόλαος. Μένει μόνο μια αρχαιολογική σκαπάνη για να επικυρώσει ή να ακυρώσει την άποψη αυτή. 

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ 

Η προσέγγιση για το κάστρο γίνεται μέσω της Ορέσκειας ακολουθώντας πινακίδες που αναγράφουν  "βάθρες". Στο τέλος του χωριού της Ορέσκειας, ακολουθούμε τον βατό χωματόδρομο που υπάρχει, έχοντας νοτιοδυτική κατεύθυνση. Μετά από περίπου ένα χιλιόμετρο, συναντάμε πινακίδα αριστερά μας που αναγράφει βάθρα και μας οδηγεί αριστερά σε κατηφορικό χωματόδρομο. Μετά από 500  μέτρα συναντάμε στα δεξιά μας ένα πλάτωμα. Εκεί αφήνουμε το όχημα. Απ' εδώ ξεκινάει η πεζοπορία. Συνεχίζουμε τον χωματόδρομο που μας οδηγεί στην βάθρα Κότσβινι του Εζοβίτη. Ακριβώς από πάνω βρίσκεται ο λόφος Παλαιομονάστηρο. Πεζοπορούμε ανηφορικά και παράλληλα με το ποτάμι, ακολουθώντας ένα δυσδιάκριτο μονοπάτι για 150 μετρά και εν συνεχεία ανηφορίζουμε στον λόφο με ανατολική κατεύθυνση. Μετά από λίγο φθάνουμε στο κάστρο από την δυτική του πλευρά. Η όλη πεζοπορία διαρκεί περίπου 20-30 λεπτά. Στον χώρο υπάρχει πυκνή βλάστηση που δυσχαιρένει την περιήγηση σε αυτό.

ΒΑΘΡΑ ΚΟΤΣΒΙΝΙ

Το ακριβές σημείο του κάστρου, φαίνεται τέρμα κάτω σε χάρτη Google κάνοντας κλικ στο σημείο που αναγράφει: Τόπος 

ΣΧΟΛΙΑ

{1} Παλαιομονάστηρο: η ονομασία αυτή του λόφου Παλαιομονάστηρο αντί για κάποιο τοπωνύμιο που να σχετίζεται με κάστρο όπως για παράδειγμα Παλαιόκαστρο, ίσως οφείλεται στο ότι υπήρχε στις αρχές του 20ου αι. στον λόφο προσκυνητάριο (λείψανα ναού ή παρεκκλησίου) αφιερωμένου στην Αγία Παρασκευή, το οποίον δεν σώζεται σήμερα. 

{2} Κότσβινι: η συγκεκριμένη φυσική βάθρα λέγεται σύμφωνα με την προφορική παράδοση των κατοίκων ότι προέρχεται από ένα αρνί ή κατσίκι που έπεσε και πνίγηκε εκεί επί Τουρκοκρατίας. Πιθανόν να είναι παραφθορά της τουρκικής λέξης koç που σημαίνει κριάρι ή της λέξης koza που στις σλαβικές γλώσσες σημαίνει κατσίκι ή απλώς <<κοφτής>> παραφθοράς της μεσαιωνικής ελληνικής λέξης κατσίκι σε συνδυασμό με την κατάληξη -ινι. Υπάρχει και άλλη βάθρα λίγο νοτιότερα του κάστρου που λέγεται Κότς.

{3} Άλλες ονομασίες της Εζεβάς είναι:  Έζ(ι)οβα, Εζοβαί (1282-1327), Εζε(ί)βα (1301-1320), Εζειβαί (1307-1359), Εζωβά (1318), Εζοβά (1321-1351), Εζοβάς (1328-1359), Εζιβαί (1332), Εζηβαί, Εζυβά (1344), Αζηβαί (1378), Εζυβαί (1393), Εζβά, Έζουβα, Νίζβα. Σχετικά με την ετυμολογία του τοπωνυμίου υπάρχουν πολλές εκδοχές. Εικάζεται ότι προέρχεται από το σλαβικό Eževo που σημαίνει σκατζόχοιρος ή αχινός. Παράλληλα υπήρχε την ίδια περίοδο χωριό  Αχινός (1095) απ' όπου προήλθε και μετέπειτα το όνομα της λίμνης του Αχινού. Επίσης το έτος 1083 αναφέρεται Βλάχικο Θεσσαλικό χωριό της περιοχής του Κισσάβου με το ίδιο όνομα Εζεβά από την Άννα Κομνηνή. Είναι δύσκολη ετυμολογία. Περισσότερα σχετικά με την ετυμολογία αναφέρονται από τον Μιχάλη Ζαφειρίου στο κείμενο με τίτλο: "Ζήτηνος, Ζίντζος, Τζίντζ(ι)ος, Σιτοχώρι: "Ιστορικογεωγραφικά της νοτιοανατολικής Βισαλτίας, Σερρών, (σελίδες 32-64).

{4} Το κάστρο της Ρεντίνας ήταν χτισμένο σε φυσικό οχυρό λόφο εντός κλεισούρας (κλεισώρεια Ρεντίνης) δίπλα από την Εγνατία οδό. Περισσότερα σχετικά με το κάστρο στον σύνδεσμο: 

• https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=redina 

{5} Το Παληόκαστρο Στεφανινών ήταν χτισμένο σε φυσικό οχυρό ύψωμα στα Κερδύλλια όρη σε μεγάλο υψόμετρο με μεγάλη εποπτεία στην γύρω περιοχή. Περισσότερα σχετικά με το κάστρο στον συνδέσμους: 

• http://amfitreidhs.blogspot.com/2022/10/blog-post.html?m=1
• https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=stefanina

{6} Το κάστρο στον Βράχου Αγίου Γεωργίου στην Ασπροβάλτα χτισμένο σε απόκρημνο βράχο με τεράστια εποπτεία στην γύρω περιοχή. Περισσότερα σχετικά με το κάστρο στον συνδέσμους: 

• http://amfitreidhs.blogspot.com/2022/09/blog-post_11.html?m=1
• https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=vraxosgeorg

{7} Η Μάρα (Μαρία ή Μαρώ) Μπράνκοβιτς ήταν θρυλική ελληνοσερβίδα πριγκίπισσα, κόρη του Γεωργίου Μπράνκοβιτς και της Ειρήνης Κατακουζηνής. Η Μάρω παντρεύτηκε σε ηλικία 17 ετών τον σουλτάνο Μουράτ Β', οποίος την είχε ιδιαίτερη συμπάθεια και ας μην απέκτησαν παιδιά. Ήταν και μητριά του Μωάμεθ Β' του Πορθητή. Μετά το 1457 της παραχωρήθηκε μία τεράστια έκταση γης στην περιοχή της Εζεβάς,  στην οποία εγκαταστάθηκε και έζησε έως τον θάνατο της το 1487, διατηρώντας την χριστιανική της πίστη, προαστατεύοντας τους χριστιανούς.. Εξ' ου και ο πύργος στην Δάφνη φέρει το όνομα της και πολύ πιθανόν ήταν ο πύργος που διέμενε. 

    ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ:

Γίνεται μνεία ότι πολύτιμες τοπογραφικές και γενικές πληροφορίες για την περιοχή ελήφθησαν από τον ορειβάτη Σαράπη Σταύρο (μέλος Σ.Ε.Ο. Θεσ/κης) και κάτοικο της περιοχής τον κ. Φωτιάδη Θεόδωρο, τους οποίους ευχαριστώ θερμά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΣΤΡΥΜΟΝΑ (Διδακτορική διατριβή-2004), κεφάλαιο 3ο, στο λήμμα: "Επισκοπή Εζεβάς (και Στεφανιανών) )" , σελίδες: 98-100 και στο λήμμα: "Εζεβά" σελ. 272-280.
• ΜΝΗΜΗ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ-Εζεβαί : ένας βυζαντινός οικισμός στο κάτω τμήμα της κοιλάδας του Στρυμόνα, Ζήκος Νικόλαος, σελ. 77-104. (Ανάτυπο από την Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών).
• ΙΣΤΟΡΙΚΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ-ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΜΕΣΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ-ΤΟΜΟΣ 7ος (2000), στο λήμμα με τίτλο: Ζήτηνος, Ζίντζος, Τζίντζ(ι)ος, Σιτοχώρι: "Ιστορικογεωγραφικά της νοτιοανατολικής Βισαλτίας, Σερρών.", σελίδες 9-120,-Ζαφειρίου Μιχάλης.