ΜΑΞΙΜΙΑΝΟΥΠΟΛΗ-ΜΟΣΥΝΟΠΟΛΗ (Ν. ΡΟΔΟΠΗΣ)

 

Η Μαξιμιανούπολις ήταν μία από τις σημαντικότερες και μεγαλύτερες πόλεις της Θράκης, από τους ρωμαϊκούς μέχρι τους υστεροβυζαντινούς χρόνους . Κτισμένη στον κάμπο της Ροδόπης, 6 χλμ. δυτικά της Κομοτηνής, στον άξονα της Αρχαίας Εγνατίας οδού, παρουσιάζει διαχρονική σπουδαιότητα με διαφορετικές κατά εποχή ονομασίες: Παιζούλαι κατά την αρχαιότητα, Μαξιμιανούπολις στους ύστερους ρωμαϊκούς - παλαιοχριστιανικούς χρόνους, Μοσυνόπολις κατά τη μεσοβυζαντινή και την υστεροβυζαντινή περίοδο και Μεσσινέ Καλέ στους μεταβυζαντινούς χρόνους. Πρόκειται για μία σπουδαία Καστροπολιτεία, οχυρωμένη με τείχος συνολικού μήκους περίπου δυόμιση (2,5) χιλιομέτρων που είχε σημαίνοντα ρόλο στην περιοχή της Θράκης καθ΄ όλην την διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου.

Νομός: Ροδόπης

Θέση: 7 χιλόμετρα δυτικά της Κομοτηνής 

και 3 χλμ. νότια του χωριού Μίσχος

Υψόμετρο: 40-50 μέτρα.

Χρονολόγηση: 4ος-14ος αι. μ.Χ.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΘΕΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΣΤΡΟΥ ΜΑΞΙΜΙΑΝΟΥΠΟΛΗΣ-ΜΟΣΥΝΟΠΟΛΗΣ

Η Μαξιμιανούπολη βρίσκεται εν μέσω της θρακικής πεδιάδας, σε απόσταση 2-3χλμ. Ν από τους πρόποδες του Παπίκιου όρους, 6χλμ. Δ του κάστρου Κουμουτζηνών (Κομοτηνής) ακριβώς στα νότια της σιδηροδρομικής γραμμής. Δυτικά της κυλάνε τα  νερά του Ασπροποταμού που ταυτίζεται με τον αρχαίο ποταμό Τραύο, που της παρείχε περαιτέρω φυσική προστασία.

Η Μαξιμιανούπολη ήταν μια οχυρωμένη πόλη που περιβάλλονταν με ισχυρό τείχος και είχε ορθογώνιο τετράπλευρο σχήμα με περίμετρο περί τα 2.5 χιλιόμετρα. Η δυτική πλευρά ήταν 480 μέτρα, η βόρεια 850, η ανατολική 430 και η νότια 800 μέτρα. Το μεγαλύτερο μέρος του τείχους έχει σκεπαστεί από την βλάστηση, έχει καταστραφεί από το πέρασμα του χρόνου αλλά και από την αφαίρεση λίθων από τους κατοίκους των γύρω χωριών της περιοχής που χρησιμοποιούσαν τις έτοιμες πέτρες  ως  πρώτη ύλη για την θεμελίωση των κτισμάτων τους τον περασμένο αιώνα. Επίσης, υπάρχει μαρτυρία του 1433 που αναφέρει ότι η Μοσυνούπολη έιναι ακατοίκητη και τα τείχη της σωριασμένα στο έδαφος*. Το τείχος είχε αρκετός πάχος. Κατά  μέσο όρο, μετρώντας τα ερείπια του, το πάχος είναι περίπου 2,5 μέτρα ή παχύτερο.  Το μέγιστο ύψος που εντοπίστηκε είναι στην βόρεια πλευρά και φθάνει έως 2,5-3 μέτρα. Η δόμηση του τείχους έχει υποστεί αρκετές ανακατασκευές. Η τοιχοποιία συνίσταται από αργούς λίθους, λευκό κονίαμα, αποτμήματα πλίνθων και  ολόκληρες σειρές πλίνθων.

*Περάσαμε από μια πόλη που τη λένε Caumissin (Κομοτηνή) πολύ όμορφη μικρή πόλη, πολύ καλά οχυρωμένη. Επίσης περάσαμε από μία πόλη που τη λένε Mussi (Μισί, Μοσυνούπολη), που ήταν παλαιότερα καλή και καλά οχυρωμένη, αλλά τώρα είναι κατεστραμμένη, τα τείχη της σωριασμένα στο έδαφος και δεν κατοικείται. Η μαρτυρία προέρχεται  από το ημερολόγιο του Bertrandon de la Broquière, στο πέρασμά του από τα μέρη της σημερινής Κομοτηνής το 1433.

ΒΟΡΕΙΟ ΤΕΙΧΟΣ-ΥΨΟΣ 2.5 ΜΕΤΡΑ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΤΕΙΧΟΣ

ΤΜΗΜΑ ΔΥΤΙΚΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ

ΣΕΙΡΑ ΠΛΙΝΘΩΝ ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΤΕΙΧΟΣ

ΑΝΩΔΟΜΗ ΤΕΙΧΟΥΣ

 Σήμερα, φθάνοντας κάποιος στον αρχαιολογικό χώρο της Μαξιμιανούπολης παρατηρεί  ότι το έδαφος έιναι υπερυψωμένο σε σχέση με το έδαφος της γύρω πεδιάδας. Κατά μήκος της όλης πορείας του τείχους υπάρχουν δένδρα και οργιώδη βλάστηση, γεγονός που  βοηθάει να καταλάβουμε την πορεία που ακολουθούσε το τείχος. Από την άλλη, η βλάστηση είναι τόσο έντονη, με αποτέλεσμα να διακρίνονται με δυσκολία κάποια τμήματα ή θεμέλια του τείχους. Δυστυχώς, ο χώρος εντός του τείχους καλλιεργείται συστηματικά. Επίσης η οριοθέτηση του τείχους είναι εμφανέστατη και από δορυφόρο (google earth). 

ΠΑΝΟΡΑΜΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΜΑΞΙΜΙΑΝΟΥΠΟΛΗΣ-Η ΠΥΚΝΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ ΔΕΝΔΡΩΝ ΜΑΣ ΔΕΙΧΝΕΙ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ-ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΦΑΙΝΟΝΤΑΙ ΟΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

Το τείχος για την μεγαλύτερη προστασία του, είχε πύργους. Στην νοτιοανατολική γωνία υπάρχουν τα ερείπια ενός κυκλικού πύργου. Επίσης στα 60 μέτρα περίπου από την νοτιοανατολική γωνία στο νότιο τείχος είναι εμφανή τα ερειπια ενός μεγάλου ορθογωνίου πύργου. Εντοπίστηκαν και ερείπια και άλλων πύργων στο ανατολικό τείχος αλλά είναι αδύνατη η φωτογράφηση τους λόγω βλάστησης. Γενικότερα πύργοι θα υπήρχαν καθ' όλο το μήκος του τείχους αλλά είναι αδύνατος ο εντοπισμός τους. Επίσης στο ανατολικό τείχος αναφέρεται και προτείχισμα δηλαδή ένα μικρότερο τείχος εξωτερικά του κανονικού τείχους που παρείχε μεγαλύτερη ασφάλεια σε περίπτωση πολιορκίας.

ΘΕΜΕΛΙΑ ΚΥΚΛΙΚΟΥ ΠΥΡΓΟΥ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ

ΘΕΜΕΛΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ ΜΕ ΟΡΘΟΓΩΝΙΟ ΠΥΡΓΟ

Στο κέντρο περίπου της Μαξιμιανούπολης-Μοσυνόπολης ανεσκάφη  Βυζαντινός ναός 11ου-13ου αιώνος που πιθανότατα αποτελούσε τον Επισκοπικό ναό της πόλης και πιστεύεται ότι χτίστηκε στην θέση προγενέστερου παλαιοχριστανικού ναού.

ΠΑΝΟΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ

Στα 150 μέτρα από την βορειοανατολική γωνία και εξωτερικά του τείχους, παρατηρούνται αποσπασματικά  τα ερείπια οριζόντιου τείχους μήκους 70 μέτρων με σχηματισμούς καμάρας που πέφτει κάθετα στο βόρειο τείχος. Θυμίζει έντονα κτίσμα υδραγωγείου.

ΚΤΙΣΜΑ ΜΕ ΚΑΜΑΡΑ

ΠΑΝΟΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟΨΗ

Η «Μοσυνόπολη» ή «Μοσυνούπολη» λοιπόν, που διαδέχθηκε την αρχαία «Porsula» των παλαιών οδοιπορικών και την «Μαξιμιανούπολη», η «Μessinople» του Βιλλεαρδουίνου και η «Μεσήνη» του Καντακουζηνού ήταν μια πόλη που έζησε σημαντικές στιγμές της βυζαντινής ιστορίας, για να σβήσει και αυτή μαζί με τις συνθήκες που την ανέδειξαν. Τα ερείπιά της ωστόσο, που σώζονταν στην τουρκοκρατία με το όνομα Messin kale (= κάστρο της Μεσήνης),  παραμένουν σήμερα, για να θυμίζουν την παλιά ακμή της.  

    ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΣΤΡΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ

• ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Πριν δημιουργηθεί η Μαξιμιανούπολις, στην περιοχή πιστεύεται ότι υπήρχε αρχαία πόλη με το όνομα Παιζούλαι ή Παισούλαι. Αργότερα στην θέση αυτή, τα ρωμαϊκά δρομολόγια της Αρχαίας Εγνατίας οδού τοποθετούσαν τον σταθμό Porsulis ή Pyrsoali.

• ΜΑΞΙΜΙΑΝΟΥΠΟΛΙΣ (3ος-8ος αι.)

Ωστόσο, από τον 4ο αι. μ. Χ. μαρτυρείται από τον Αμμιανό Μαρκελλίνο (332 – 395 μ. Χ.) στη θέση εκείνη η Μαξιμιανούπολη, παρακείμενη της Εγνατίας οδού, η οποία αναφέρεται σαφώς ως πόλη στο οδοιπορικό Itinerarium Antonini του 3 ου αι. Επομένως, το όνομα Μαξιμιανούπολη υιοθετήθηκε οπωσδήποτε πριν από το τέλος του 3ου αι., αφού το αργότερο τότε χρονολογείται το Itinerarium Antonini και έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα ως σταθμός της Εγνατίας. Η Μαξιμιανούπολη ιδρύθηκε πιθανόν από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Γάιο Γαλέριο Βαλέριο Μαξιμιανό (250-311μ.Χ.), προς τιμήν του οποίου απέκτησε το όνομα. Η πόλη ανήκε στην επαρχία Ροδόπης του θέματος Θράκης, σύμφωνα με τον Συνέκδημο του Ιεροκλέους, και αριθμείται μεταξύ των επτά πόλεων της επαρχίας αυτής.

 Η πόλη ήταν κατά τα τέλη του 4ου και τις αρχές του 5ου αι. έδρα επισκοπής της μητροπόλεως Τραϊανουπόλεως  και εκπροσωπήθηκε στην Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431μ.Χ.) από τον επίσκοπο Εννέπιο  και στην Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνος (451 μ. Χ.) από τον επίσκοπο Σερήνο και από τον επίσκοπο Ευστάθιο στην Ε΄ Οικουμενική Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως ( 553 μ. Χ) επί Ιουστινιανού Α΄(527 – 565) . Ωστόσο, η θέση της Μαξιμιανούπολης και των άλλων γειτονικών πόλεων στον άξονα της Εγνατίας οδού, πέρα από θετικά είχε και αρνητικά αποτελέσματα. Δεδομένου ότι οι διακινήσεις των στρατευμάτων γίνονταν από τη σημαντική αυτή οδό, ήταν εύλογο να δεχθούν πολλές επιθέσεις. Σύμφωνα με τον Προκόπιο ο Ιουστινιανός, μετά τις καταστροφές που προκάλεσαν οι επιδρομές των Σκλαβήνων, ανακατασκεύασε τις οχυρώσεις της, κάτι που αποδεικνύει τη σημασία της πόλης κατά τη διάρκεια του 6ου αιώνα. Κατά τον 7ο αι. η Μαξιμιανούπολη παρουσιάζεται στον κατάλογο των αυτοκέφαλων αρχιεπισκοπών στην έκθεση του Ψευδο -Επιφανίου (7ου αι. μ.Χ.)  και συνεχίζει να εμφανίζεται ως αρχιεπισκοπή στους καταλόγους των τάξεων πρωτοκαθεδρίας ( Notitiae) του β΄ μισού του 8ου αιώνος.

• ΜΟΣΥΝΟΠΟΛΗ  (9ος-14ος αι.)

9ος αι. Στα τέλη του 9ου αι., στη Σύνοδο του 879 μαρτυρείται μεταξύ των επισκόπων που συμμετείχαν υπό τον μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως η παρουσία του επισκόπου «Παύλου Μοσυνοπόλεως».  Πρόκειται για την άλλοτε αρχιεπισκοπή Μαξιμιανουπόλεως που κατά την εποχή εκείνη μετονομάσθηκε σε Μοσυνόπολη ή Μοσυνούπολη και τέθηκε και πάλι υπό την δικαιοδοσία του μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως.΄Εχει διατυπωθεί η άποψη ότι το όνομα αυτό οφείλεται στους ξύλινους πύργους που κατασκευάστηκαν όταν την ξανάχτισαν (μόσσυνες=πύργοι).Σε αντίθεση με την παλαιοχριστιανική Μαξιμιανούπολη η βυζαντινή Μοσυνούπολη μνημονεύεται στις πηγές πολλές φορές, καθόσον αναδεικνύεται σε πρωτεύουσα του βυζαντινού θέματος του «Βολερού».** 

 **(Το  Βολερό ορίζεται ως μία περιοχή που περιοχή που περιλάμβανε την Δυτική Θράκη και τα ορία της πιστευέται ξεκινούσαν ανατολικά του ποταμού Νέστου μέχρι και την Αλεξανδρούπολη και αναφέρεται επανειλημμένα στις βυζαντινές πηγές από το πρώτο μισό του 9ου εως τον 14ο αιώνα).

 10ος αι. Και κατά τον 10ο αι. η Μοσυνόπολη συνεχίζει να αναγράφεται ως επισκοπή υπαγόμενη στη μητρόπολη Τραϊανουπόλεως και έτσι απαντά στη Διατύπωση Λέοντος Στ΄(901 – 907) και στα Νέα Τακτικά ( μεταξύ των ετών 930 και 940). 
 11ος αι. Στις αρχές του 11ου αι. η Μοσυνόπολη χρησιμοποιήθηκε από τον Βασίλειο Β΄ (976 – 1025) ως στρατιωτική βάση για τις επιχειρήσεις του εναντίον των Βουλγάρων. Το 1041 ο Μιχαήλ Δ΄ διέμεινε στη Μοσυνούπολη / Μεσινούπολη προκειμένου να καταπολεμήσει τις βουλγαρικές εξεγέρσεις . Το 1083 ο Αλέξιος Α΄ ξεκίνησε από τη Μοσυνούπολη και πορεύτηκε εναντίον των Παυλικιανών . Το ίδιο έτος η ακίνητη περιουσία της πόλης καθώς και το "προάστειον του Ζαουτζή" ανήκουν στη Μονή της Θεοτόκου Πετριτζονίτισσας. Κατά τα τέλη του 11ου αι. η Μοσυνόπολη φαίνεται να ήταν πολύ σημαντική πόλη με βάση τις πληροφορίες που παρέχει το Τυπικόν του Γρηγορίου του Πακουριανού που την χαρακτηρίζει ως κάστρο με "οσπίτια", "οικοστάσια" και "οίκους". Επίσης, το 1096 βρίσκουμε την Messinopolim στο δρομολόγιο που ακολούθησε η 4η στρατιά της Α΄ Σταυροφορίας στην πορεία της από την Θεσσαλονίκη στην Κωνσταντινούπολη. Στα 1097 οι Νορμανδοί κατευθύνθηκαν προς την Κωνσταντινούπολη περνώντας από την Messinopolis. 
12ος αι. Στα 1185 η πόλη και η περιοχή της κυριεύθηκε από τους Νορμανδούς, επανακτήθηκε όμως το ίδιο έτος από τους άντρες της αυτοκρατορίας που κατέφθασαν από το γειτονικό όρος (μάλλον από το Παπίκιον όρος).Το 1191 σταθμεύει στην περιοχή ο στρατηγός Αλέξιος Βρανάς. Το 1198 ο Ιβάνκο απέσπασε από την βυζαντινή αυτοκρατορία την περιοχή από τη Μοσυνόπολη έως την Ξάνθεια. 
13ος αι. Το καλοκαίρι του 1204 συναντήθηκαν στην εξεταζόμενη θέση ο πρώην αυτοκράτορας Αλέξιος Γ΄ και ο Αλέξιος Ε΄ Μουρτζούφλης, όπου ο τελευταίος τυφλώθηκε από τον πεθερό του. Λίγο αργότερα εμφανίστηκαν ο αυτοκράτορας Βαλδουίνος, που υπέταξε την πόλη, και ο Βονιφάτιος Μομφερατικός, ο οποίος τιμαριοδότησε τον Γοδεφρίδο Βιλλεαρδουίνο με τη Messinople. Το 1205 ή 1206 η πόλη καταστράφηκε από τον Βούλγαρο Καλογιάννη ή ΄΄Σκυλογιάννη΄΄ κατά τους Βυζαντινούς. Το Σεπτέμβριο του 1207 ο Βονιφάτιος δολοφονήθηκε από τους Βούλγαρους "en la montaigne de Messinople". Το Δεκέμβριο του επόμενου έτους ο αυτοκράτορας Ερρίκος πέρασε από τη Miessynople κατευθυνόμενος από την Κωνσταντινούπολη προς τη Θεσσαλονίκη. Λίγο μετά το 1224, η πόλη κυριεύθηκε από το Θεόδωρο της Ηπείρου. Από τη στιγμή αυτή και μέχρι την οριστική κατάκτηση της περιοχής από τους Οθωμανούς, η πόλη είναι σε βυζαντινά χέρια. Το λεγόμενο Θέμα Μοσυνοπόλεως μαρτυρείται από το τέλος του 13ου αι. (δούκας του θέματος από το 1294 ο Ανδρόνικος Ζηγαδηνός και συμπεριλαμβάνεται μαζί με το Βολερόν, τις Σέρρες και τον Στρυμώνα σε μία διοικητική ενότητα.  
14ος αι. Ο Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός ( 1347 – 1354) κάνει μνεία σε αυτήν, μιλώντας για ερειπωμένη πόλη, με αφορμή επίθεση που δέχθηκε ο ίδιος από τον Βούλγαρο Μομτσίλο στα 1343 και γράφει ότι η «Μεσήνη», όπως την ονομάζει, είχε καταστραφεί πολλά χρόνια πριν («πόλιν εκ πολλών ετών κατεστραμμένην»), ενώ σε άλλο σημείο αναφέρει ότι ήταν πλέον ακατοίκητη. Η τελευταία αναφορά στη Μοσυνόπολη με αφορμή γεγονότα που διαδραματίσθηκαν εκεί γίνεται από τον Καντακουζηνό αναφορικά με το έτος 1347: Ο αυτοκράτορας, ξεκινώντας από την Αδριανούπολη, επιτέθηκε εναντίον των Τούρκων που ήταν στρατοπεδευμένοι δίπλα στην Μοσυνόπολη και πέτυχε λαμπρή νίκη. 
14ος-15ος αι.-Τέλος Μοσυνούπολης-Δημιουργία Κομοτηνής
Τέλος, από μαρτυρία περιηγητή το 1433 μαθαίνουμε ότι η άλλοτε καλά οχυρωμένη πόλη «Mussi», όπως και ένα τμήμα των τειχών της, είχαν καταστραφεί και η πόλη ήταν πλέον ακατοίκητη. Οι κάτοικοί της μετά την ερήμωσή της μεταφέρθηκαν στα γειτονικά Κουμουτζηνά (σημ. Κομοτηνή), τα οποία φαίνεται ότι αναπτύχθηκαν μετά την καταστροφή της Μοσυνόπολης, το 14ο αιώνα, ενώ μέχρι τότε ήταν ένας ασήμαντος σταθμός της Εγνατίας οδού, και άρχισαν σταδιακά να εξελίσσονται σε ένα σημαντικό αστικό κέντρο της περιοχής. Επομένως, η Μοσυνόπολη αποτέλεσε τη μητέρα - πόλη της Κομοτηνής.

ΓΕΙΤΟΝΙΚΑ ΚΑΣΤΡΑ:

Κάστρο Κουμουτζηνών, Βυζαντινό κάστρο Κομψάτου, Βυζαντινό κάστρο Λήνου, Βυζαντινή Καστροπολιτεία Περιθεώριον***, το παράκτιο κάστρο Πόρων, Κάστρο Νυμφαίας, Κάστρο Γρατινής και Μαρώνεια.

***Αξίζει να αναφέρουμε ότι 20 χιλιόμετρα δυτικά της Μαξιμιανούπολης βρισκόταν άλλη μια σπουδαία βυζαντινή καστροπολιτεία, το Περιθεώριον (πρώην Αναστασιούπολη). Υπάρχουν αρκετές ομοιότητες στην πορεία του χρόνου: Από τα ρωμαϊκά χρόνια αποτελούσε σταθμό της Αρχαίας Εγνατίας οδού με το όνομα Stabulo Diomedis (=Στάβλοι Διομήδους). Στην συνέχεια έλαβε το όνομα Αναστασιούπολη και κατά τον 9ο αιώνα χρησιμοποιείται το όνομα Περιθεώριον. Επί Τουρκοκρατίας τα ερείπια ήταν γνωστά με το όνομα «Μπουρού Καλέ». Το Περιθεώριον ήταν μία γειτονική οχυρωμένη πόλη που είχε  άμεση σχέση με την Μοσυνούπολη, ανήκαν στο ίδιο θέμα, δηλαδή το θέμα Βολερού, το οποίο το 1083 αναφέρεται χωρισμένο στο βάνδο (= υποδιαίρεση βυζαντινού θέματος) Μοσυνόπολης και στο βάνδο Περιθεωρίου. Συνεπώς, φαίνεται ότι εντυπωσιάζει η κοινή εξελικτική πορεία!

Περιγραφή προσέγγισης 

Με εκκίνηση από την πόλη της Κομοτηνής, με κατεύθνση προς Ίασμο μέσω της Ε.Ο. Κομοτηνής-Ξάνθης, παράλληλα με την Εγνατία οδό, μετά από περίπου 6 χλμ, συναντάμε καφέ πινακίδα που αναγράφει ''Μαξιμιανούπολις'' δεξιά. Στρίβουμε δεξιά και ακολουθούμε τον άσφαλτόδρομο για περίπου ένα χιλιόμετρο και στο αριστερό μας χέρι υπάρχει χωματόδρομος. Από αυτό το σημείο ξεκινά η περιήγηση στην Μαξιμιανούπολη. Στον αρχαιολογικό χώρο υπάρχει σε αρκετα σημεία πυκνή βλάστηση.

Το ακριβές σημείο του κάστρου, φαίνεται τέρμα κάτω σε χάρτη Google κάνοντας κλικ στο σημείο που αναγράφει: Τόπος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• ΔΙΑΡΚΗΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΚΗΡΥΓΜΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΩΝ στον σύνδεσμο: http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=5941
• ΘΡΑΚΙΚΟΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΘΗΣΑΥΡΟΣ στο λήμμα: ''Μοσυνόπολις'' στον σύνδεσμο: http://www.xanthi.ilsp.gr/thraki/history/his.asp?perioxhid=B0246
• Εφημερίδα ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ στο άρθρο:Το αποτύπωμα της Αρχαίας Εγνατίας στην σύγχρονη Ροδόπη μέσα από ένα μοναδικό ημερολογιακό λεύκωμα.'' στον σύνδεσμο: https://www.paratiritis-news.gr/politismos/to-apotypoma-tis-archaias-egnatias-sti-sygchroni-rodopi-mesa-apo-ena-monadiko-imerologio-lefkoma/
• Η βυζαντινή Μοσυνόπολη. Από τη Μαξιμιανούπολη στη Μεσήνη (4ος – 14ος αι.)-Kωνσταντίνα Eυκλείδου σελίδες 61-94.( Όψεις της Ιστορίας και του Πολιτισμού της Θράκης)
• Η περιοχή της Μοσυνούπολης ως φέουδο των λατίνων κυριάρχων, την επαύριον της πρώτης άλωσης της Κωνσταντινούπολης -Παναγιώτα Τζιβάρα-σελίδες 107-108.( Όψεις της Ιστορίας και του Πολιτισμού της Θράκης)
• Ιστοσελίδα ΚΑΣΤΡΟΛΟΓΟΣ στο λήμμα ΄΄Κάστρο Περιθεωρίου΄΄ στον σύνδεσμο: https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=peritheor
• Εφημερίδα ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ στο άρθρο: ''Το ετήσιο πλύσιμο ρούχων της Μεσσούνης στον Καλέ.'' στον σύνδεσμο: https://www.paratiritis-news.gr/istoria/to-etisio-plysimo-rouchon-tis-messounis-ston-kale/
• Ανασκαφή Επισκοπικού Ναού Μαξιμιανουπόλεως στον σύνδεσμο:  https://www.culture.gov.gr/el/service/SitePages/view.aspx?iID=1361
• ECO THRAKI στο άρθρο ΤΡΑΥΟΣ-ΘΡΑΚΗ στον σύνδεσμο:  https://www.ecothraki.gr/%CE%B8%CF%81%CE%B1%CE%BA%CE%B7/%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%BD/%CF%80%CE%BF%CF%84%CE%AC%CE%BC%CE%B9%CE%B1/%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%8D%CE%BF%CF%82/
• Η ΘΡΑΚΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ 10ο-12ο ΑΙΩΝΕΣ: ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΜΕΛΕΤΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ, ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ  -Κυριαζόπουλος Χρίστος (1997) σελίδες 204-222.