ΚΑΣΤΡΙ ΧΟΡΤΙΑΤΗ (Ν.ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ)

 

ΛΟΦΟΣ ΚΑΣΤΡΙ

Δύο χιλιόμετρα βορειοανατολικά της κωμόπολης του Χορτιάτη, υπάρχει λόφος με ονομασία Καστρί, στον οποίον σώζονται τα ερείπια μεσαιωνικών οχυρώσεων, σε υψόμετρο που κυμαίνεται στα 455 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Πρόκειται για φρούριο ή οχυρωμένο οικισμό βυζαντινής περιόδου σε σημείο με ευρεία οπτική στην περιοχή της λίμνης Κορώνειας.

 Νομός: Θεσσαλονίκης                              

Χωριό: Χορτιάτης 

Υψόμετρο: 435-455                                 

Xρονική Περίοδος: Βυζαντινό     

                                                                       

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΦΡΟΥΡΙΟΥ

Στην κορυφή του λόφου Καστρί υπάρχει πλάτωμα σε σχήμα τραπεζιού που περιβάλλεται με τείχος, με συνολική περίμετρο 200 μέτρων. Το τείχος βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Το μεγαλύτερο μέρος του έχει καταπέσει στις απότομες πλαγιές του ή έχει σκεπαστεί από την βλάστηση.  Παρατηρώντας όμως προσεκτικά το έδαφος είναι εμφανή η πορεία που ακολουθούσε. Η περίμετρος του είναι ορατή και από δορυφόρο.  Το έδαφος εσωτερικά είναι επίπεδο. Στην νοτιοδυτική του γωνία βρίσκεται το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του τείχους με υψός 1.5 με 2.5 μέτρα και ένα άλλο τμήμα στο μέσο της  βόρειας πλευράς.  Κάνοντας μετρήσεις στα τμήματα του τείχους παρατηρείται ότι υπήρχε ένα ισχυρό τείχος πάχους 2 μέτρων και ύψος που έφθανε περί τα 3 μέτρα αποτελούμενο από λίθους διαφορετικών μεγεθών με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και κεραμικά.

ΤΕΙΧΟΣ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ

ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ

ΛΕΙΨΑΝΑ ΤΕΙΧΟΥΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΠΛΕΥΡΑΣ

 Εξωτερικά του τείχους και κατά μήκος των απότομων πλευρών που περιβάλλεται ο λόφος, παρατηρείται έντονη παρουσία λιθοσωρών και ερείπια κτισμάτων, πιθανόν οικιών. Ο μεγαλύτερος ερειπιώνας βρίσκεται στην λιγότερη επικλινή βόρεια μεριά. Επίσης εντός και εκτός του τείχους  παρατηρείται έντονη παρουσία από κομμάτια κεραμίδων.

ΕΡΕΙΠΙΩΝΑΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΠΛΕΥΡΑΣ 

ΤΕΙΧΙΟ-ΒΟΡΕΙΑ ΠΛΕΥΡΑ

ΔΙΑΣΠΑΡΤΑ ΚΕΡΑΜΙΚΑ

Αξίζει να αναφερθεί ότι ανάμεσα στα ερείπια εξωτερικά του τείχους στην βόρεια μεριά, υπάρχει ένα θολωτό κτίσμα μέσα στο έδαφος με υδραυλικό κονίαμα στα τοιχώματα του. Άγνωστο τι ακριβώς ήταν (;). 

ΘΟΛΩΤΟ ΚΤΙΣΜΑ 

ΧΑΡΤΗΣ ΦΡΟΥΡΙΟΥ

Στρατηγική σημασία

Από το εν λόγω φρούριο υπάρχει τεράστια οπτική στην γύρω περιοχή. Επιβλέπει όλην την έκταση της λίμνης Κορώνειας και μεγάλο μέρος του έναντι όρους Βερτίσκος. Από δυτικά η οπτική φθάνει μέχρι  μέχρι το βουνό  Καμήλα (565μ.) και δυτικά μέχρι και το αρχικό τμήμα της λίμνης Βόλβης. Στα νότια δεν έχει οπτική επαφή με την κωμόπολη και το οροπέδιο του Χορτιάτη, διότι το Καστρί βρίσκεται 100 μέτρα χαμηλότερα. Επίσης, πρέπει να αναφέρουμε ότι η νότια πλευρά του λόφου θα ήταν η πιο ευάλωτη σε περίπτωση εχθρικής εισβολής. Στρατηγικά αξίζει να αναφέρουμε ότι βρισκόταν πλησίον της του Χορτιάτη που ύδρευε την Θεσσαλονίκη την βυζαντινή περίοδο και ο έλεγχος αυτού είχε σημαίνοντα ρόλο.

Η ΛΙΜΝΗ ΚΟΡΩΝΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΣΤΡΙ

ΙΣΤΟΡΙΑ

 Το συγκεκριμένο φρούριο δεν έχει ταυτιστεί ακόμη. Σύμφωνα με τον Μανόλη Μανωλεδάκη στον λόφο Καστρί στην κορυφή, έχουν βρεθεί θραύσματα αγγείων της βυζαντινής περιόδου που υποδηλώνουν την ύπαρξη εγκατάστασης (ίσως μικρός οχυρωμένος συνοικισμός ή φρούριο, όπως υποδηλώνει και το όνομα του). Άρα πρόκειται για κτίσμα βυζαντινής περιόδου. 

       Πριν εξετάσουμε την ταύτιση του λόφου Καστρί, θα αναφέρουμε μερικά ιστορικά στοιχεία για τον Χορτιάτη. Αρχικά το βουνό του Χορτιάτη την βυζαντινή περίοδό κατονομάζεται για πρώτη φορά τις αρχές του 11ου αι. με το όνομα Χορταΐτης*. Επίσης αναφέρεται ότι στο βουνό του Χορτιάτη υπήρχαν ασκητές και αρκετά μοναστήρια με  σημαντικότερο από αυτά την Μονή Χορταΐτου** που η θέση της εντοπίζεται στον χώρο του δημοτικού σχολείου του Χορτιάτη. Επίσης ο Χορτιάτης ύδρευε την Βυζαντινή Θεσσαλονίκη και πιστεύεται ότι η συγκέντρωση των νερών των πηγών γινόταν στους χώρους της Μονής Χορταΐτου και από εκεί μέσω της μεγαλειώδους υδατογέφυρας που βρίσκεται στην είσοδο της κωμόπολης οδηγούνταν στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Το γεγονός αυτό μας δίνει την πληροφορία ότι ο έλεγχος της περιοχής αυτής είχε σημαίνοντα ρόλο για την Θεσσαλονίκη. Αξίζει να αναφέρουμε ότι δημιουργείται ένα πρόβλημα στις ιστορικές πηγές λόγω συνωνυμίας του βουνού, του χωριού και της μονής με το όνομα Χορταΐτης/ Χορταΐτου που δυσκολεύει τον αναγνώστη να αναγνωρίσει σε τι ακριβώς αναφέρεται κάθε φορά.***

      Ο λόφος Καστρί βρίσκεται πολύ κοντά στην κωμόπολη του Χορτιάτη και συγκεκριμένα δύο χιλιόμετρα βορειοανατολικά του. Από τις πηγές γνωρίζουμε ότι υπήρχε το χωριό του Χορτιάτης στην εποχή της Τουρκοκρατίας στην θέση που είναι τώρα. Από την άλλη, δεν γνωρίζουμε που βρισκόταν το βυζαντινό χωριό του Χορτιάτη πριν την κατάληψη της Θεσσαλονίκης το 1430. Η πρώτη πιθανή αναφορά στο χωριό του Χορτιάτη βρίσκεται στην αλληλογραφία του θεολόγου και πολιτικού από την Θεσσαλονίκη Δημήτριου Κυδώνη που αναφέρει την επιδρομή που δέχτηκε ο Χορτιάτης, την χρονιά κατάκτησης των Σερρών, το 1383. Δεν διευκρινίζεται βέβαια αν πρόκειται για το χωριό του Χορτιάτη ή γενικότερα για την ευρύτερη περιοχή του βουνού Χορτιάτη ή το φρούριο της κορυφής του Χορτιάτη****. Επίσης υπάρχει μία αδιευκρίνιστη αναφορά στον Χορτιάτη από τον 15ο αιώνα. Σύμφωνα με την βιογραφία του δεσπότη της Σερβίας Stefan Lazarevic, κατά την διάρκεια του εμφυλίου μεταξύ των διαδόχων του σουλτάνου Βαγιαζήτ Α΄, ο Μουσά, αντίπαλος και αδελφός του Σουλεϊμάν, προσπαθώντας ανεπιτυχώς να κυριεύσει την Θεσσαλονίκη την περίοδο στο 1411 και το 1413, κατέστρεψε τον Χορτιάτη. Πρέπει να σημειωθεί ότι στο κείμενο της βιογραφίας ο Χορτιάτης αναφέρεται ως ''grad'', δηλαδή κάστρο ή οχυρωμένη πόλη, ενώ στην γερμανική μετάφραση του M. Braun ως Burg (=κάστρο). Ο Βακαλόπουλος μεταφράζει την λέξη grad ως πόλη και έτσι ονομάζει τον Χορτιάτη πόλισμα. Ωστόσο η σλάβικη λέξη υποδηλώνει έναν οχυρωμένο χώρο, το κάστρο και κατ΄ επέκταση μία οχυρωμένη πόλη. Εδώ σε αυτό το σημείο δεν γνωρίζουμε εάν ο βιογράφος του Lazarevic εννοούσε τον Χορτιάτη ως πόλισμα με κάστρο ή αναφερόταν στο φρούριο της κορυφής του Χορτιάτη, το οποίο μάλιστα είναι γνωστό ότι εκείνη την εποχή είχε κατακτηθεί από τους Τούρκους και λίγα χρόνια αργότερα ,το 1424 αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ Τούρκων και Βενετών. Έτσι σε αυτό το σημείο μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι εννοεί τον Χορτιάτη ως πόλισμα με κάστρο. Στην ευρύτερη περιοχή της κωμόπολης του Χορτιάτη σήμερα δεν διασώζεται κάποιος οχυρωμένος λόφος πλην του λόφου Καστρί. Άρα με αυτήν την σκεπτική, το Καστρί πιθανόν αποτέλεσε το κάστρο του πολίσματος του Χορτιάτη που αναφέρεται ως ''grad'' το 1411-1413. Τα ερείπια που βρίσκονται περιμετρικά του λόφου Καστρί πιθανόν να αποτελούν τα ερείπια του αρχικού βυζαντινού οικισμού του Χορτιάτη (ή συνοικία αυτού) που μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1430 και την ερήμωση του τόπου, εγκαταλείφθηκε και μεταφέρθηκε την περίοδο της Τουρκοκρατίας το χωριό στην σημερινή του θέση, γύρω από την Μονή Χορταΐτου. Βέβαια για την εκδοχή αυτή διατηρούμε αρκετές επιφυλάξεις. Όπως και να έχει,μια ανασκαφή στον λόφο Καστρί ,θα έδινε σίγουρα πολλά νέα στοιχεία και απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα.

* Ο Χορτιάτης στην αρχαιότητα λεγόταν Κισσός και στο χρονικό διάστημα μεταξύ 5ου-11ου αιώνα μ.Χ. μετονομάσθηκε σε Χορταΐτη. Στο διάστημα αυτό αναφέρεται ως βουνό της Θεσσαλονίκης αλλά για ένα περίεργο λόγο δεν κατονομάζεται. Από τον 11ο αι. και έπειτα κατονομάζεται ως Χορταΐτης.

**  Η Μονή Χορταΐτου υπήρξε το επιφανέστερο μοναστήρι του Χορτιάτη και χρονολογείται με επιφυλάξεις στον 11ο αι. μέχρι και την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1430.

*** Κατά ένα περίεργο λόγο και στην αρχαιότητα υπήρχε αυτή η σύμπτωση με το βουνό και την αρχαία πόλη να ονομάζονται με το ίδιο όνομα: Κισσός.

****Το φρούριο της κορυφής  του Χορτιάτη βρίσκεται στην κορυφή του Χορτιάτη (1201 μ.). Είναι αρχαίο φρούριο. Ο Γ. Μπακαλάκης βρήκε εκεί λείψανα βυζαντινών κτισμάτων και θραύσματα δύο βυζαντινών πινακίων που τα χρονολόγησε τον 14ο αι. Είναι πιθανόν το φρούριο να παρέμενε σε χρήση καθ΄ όλη την διάρκεια από την αρχαιότητα μέχρι και τα ύστερα βυζαντινά χρόνια λόγω της ιδιαίτερης στρατηγικής του θέσης. Από το 1955 μέχρι σήμερα ο χώρος χρησιμοποιείται από την Πολεμική Αεροπορία και απαγορεύεται η πρόσβαση.

ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

Μπαίνοντας στον Χορτιάτη με το όχημα μας, παρατηρούμε το υδραγωγείο δεξιά μας. Συνεχίζοντας με ρεύμα προς τον Χορτιάτη, στα 400 μέτρα στρίβουμε αριστερά στην οδό Ειρήνης Αρδαμερίου, την οποία ακολουθούμε για 1 χλμ και στο τέλος της στρίβουμε αριστερά στην οδό Μυρτιάς, την οποία ακολουθούμε για 400 μέτρα και στρίβουμε δεξιά σε βατό χωματόδρομο. Από εκεί μετά από 700 μέτρα, εκεί που ο δρόμος αρχίζει να κατηφορίζει, βλέπουμε δεξιά μας τον λόφο Καστρί. Αφήνουμε το όχημα μας στο σημείο και συνεχίζουμε με πεζοπορία 10 λεπτών στον κατηφορικό κακοτράχαλο μονοπάτι και εν συνεχεία ανεβαίνουμε στον λόφο.

Το ακριβές σημείο του λόφου Καστρί, φαίνεται τέρμα κάτω σε χάρτη Google κάνοντας κλικ στο σημείο που αναγράφει: Τόπος

ΚΑΤΟΨΗ 

Σημέιωση: Ο εντοπισμός και η προσέγγιση του Λόφου Καστρί έγινε με την συνδρομή του ορειβάτη Σαράπη Σταύρου (μέλος Σ.Ε.Ο. Θεσ/κης) την 9/10/2020. 

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Βιβλίο με τίτλο "Από τον Κισσό στον Χορτιάτη", Μανόλης Μανωλεδάκης (εκδόσεις Κορνηλία Σφακιανάκη)
• Βακαλόπουλος Α. Ε. (1977). Ιστορικές έρευνες έξω από τα τείχη της Θεσσαλονίκης. Μακεδονικά 17, σελ. 1-39.
• Πανόραμα Πυλαία Χορτιάτης Ασβεστοχώρι Εξοχή Φίλυρο- Δήμος Πυλαίας-Χορτιάτη (ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε.)-2015, σελ. 87-88,στον σύνδεσμο: https://pilea-hortiatis.gr/wp-content/uploads/2021/02/DOC_15578.pdf