Το Παληόκαστρο Στεφανινών είναι ένα μεσαιωνικό κάστρο που βρίσκεται ενάμιση χιλιόμετρο βορειοανατολικά από το χωριό Στεφανινά του νομού Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, η θέση του είναι πάνω σε μια παραφυάδα από πλαγιά των Κερδυλλίων Όρεων σε υψόμετρο 770 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Πρόκειται για ένα βυζαντινό κάστρο σε ερειπιώδη κατάσταση, συνολικής έκτασης περίπου 6.5 στρεμμάτων με ευρεία οπτική στο οροπέδιο των Βρωμολιμνών που βρισκόταν στο επίκεντρο της λεγόμενης ''Αρχοντείας των Στεφανιανών'' και εντός του φαίνεται ότι υπήρχε οικισμός.
Νομός: Θεσσαλονίκης
Χωριό: Στεφανινά
Περιοχή: Κερδύλλια Όρη
Υψόμετρο: 750-770 μέτρα
Χρονολόγηση: Βυζαντινό
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΘΕΣΗ ΚΑΣΤΡΟΥ
Το Παληόκαστρο εκτείνεται κατά μήκος ακρολοφίας επί των Κερδυλλίων όρεων και έχει μακρόστενο πολυγωνικό σχήμα. Ανατολικά υπάρχει το ρέμα της Νερομάνας. Οι πλαγιές του υψώματος είναι αρκετά επικλινείς, χαρίζοντας του φυσική προστασία. Η πιο ευάλωτη μεριά του ήταν η βόρεια, στην οποία σχηματίζεται ένας αυχένας-τάφρος μεταξύ της κατερχόμενης πλαγιάς και του κάστρου. Περιβάλλεται με περιμετρικό τείχος που ακολουθεί το κακοτράχαλο ανάγλυφο του εδάφους με συνολικό μήκος 300-350 μέτρων που είναι σε ερειπιώδη κατάσταση. Στον χώρο υπάρχει οργιώδη βλάστηση που έχει σκεπάσει το μεγαλύτερο μέρος του κάστρου.
ΤΕΙΧΟΣ
Το τείχος αποτελείται από εγχώριους ασβεστόλιθους διαφορετικών μεγεθών με λευκό συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και αραιά παρατηρούνται αποτμήματα κεραμικών. Οι γωνιώσεις του τείχους είναι στρογγυλοποιημένες. Το τείχος σώζεται καλύτερα στην δυτική πλευρά ενώ αντίθετα στην ανατολική πλευρά έχει μικρό ύψος και είναι αρκετά δυσδιάκριτα τα ίχνη του.
Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα τείχους αλλά και το πιο χαρακτηριστικό του κάστρου βρίσκεται στην βορειοδυτική γωνία σε ύψος που φθάνει τα 4.5 μέτρα και πάχος 1,80.
 |
| ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ (ΥΨΟΣ 4.5 ΜΕΤΡΑ) |
Στο μέσο περίπου του δυτικού τείχους υπάρχει τείχος ύψους περίπου 3 μέτρων με μια σωζόμενη οπή απορροής ομβρίων υδάτων. Δυστυχώς φαίνεται ότι το σημείο αποτέλεσε χώρο λαθρανασκαφής.
 |
| ΤΕΙΧΟΣ ΜΕ ΟΠΗ ΑΠΟΡΡΟΗΣ ΥΔΑΤΩΝ |
Στην νοτιοδυτική γωνία σώζεται τείχος με ύψος 2 μέτρων και πάχος 1.80. Εδώ είναι και το υψομετρικά χαμηλότερο σημείο του κάστρου (750 μέτρα).
 |
ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΕΙΧΟΥΣ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ
|
Στην ανατολική πλευρά το τείχος σώζεται σε μικρό ύψος και είναι αρκετά δυσδιάκριτο. Σώζεται ένα μικρό τμήμα που δεν ξεπερνάει σε ύψος το ένα μέτρο.
 |
ΧΑΜΗΛΟ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΤΕΙΧΟΣ
|
Αξίζει να αναφέρουμε ότι στην βορειοανατολική γωνία του τείχους βρίσκεται το ψηλότερο σημείο του κάστρου (770 μέτρα), όπου φαίνεται η θέση να είναι υπερυψωμένη και δεν αποκλείεται η ύπαρξη ακρόπυργου όπως συνηθιζόταν στα μεσαιωνικά κάστρα. Στο τείχος πάντως από την επιτόπια έρευνα δεν ανευρέθησαν ίχνη πύργων σε κάποιο σημείο. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ευάγγελο Παπαθανασίου εντός του τείχους υπάρχουν ερείπια μικρών ορθογώνιων ή τετραγώνων οικιών/ χώρων διαμονής. Αυτά αποτελούσαν και τον οικισμό του κάστρου. Επίσης παρατηρούνται διάσπαρτα θραύσματα κεράμων ή πλίνθων.
 |
ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΣΤΡΟΥ
|
 |
ΔΙΑΣΠΑΡΤΑ ΚΕΡΑΜΙΚΑ
|
ΟΡΑΤΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ
Το Παληόκαστρο Στεφανιανών είχε ευρεία οπτική στην ευρύτερη περιοχή του οροπεδίου των Βρωμολιμνών*. Βρισκόταν σε στρατηγική θέση και είχε οπτική επικοινωνία με γειτονικά χωριά και κάστρα, όπως το Παλαιόκαστρο της Μαυρούδας και το χωριό του Σοχού, με τον Πύργο Στεφανινών (βυζαντινό κάστρο εντός του χωριού των Στεφανινών), με τον βυζαντινό πύργο της Αρέθουσας μέχρι και το αρχικό τμήμα της λίμνης Βόλβης από την μεριά της Ρεντίνας. Από το οροπέδιο υπήρχε κάθετος δρόμος που ξεκινούσε από την Στενωπό του Σκεπαστού, περνούσε μπροστά από το χωριό των Στεφανινών και κατέληγε στην Πλακωτή Λεωφόρο (Εγνατία οδός) στο ύψος της Ρεντίνας. Υπήρχαν και δευτερεύοντες ατραποί στα Στεφανινά που οδηγούσαν στο βυζαντινό χωριό Βραστά (Βρασνά) και στην παραλιακή ζώνη του Στρυμονικού κόλπου μέσω του Δάσους των Στεφανινών δια των Κερδυλλίων όρεων.
 |
| ΤΟ ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΤΩΝ ΒΡΩΜΟΛΙΜΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΗΟΚΑΣΤΡΟ |
*Το οροπέδιο των Βρωμολιμνών ονομάστηκε έτσι εξαιτίας δύο αβαθών λιμνών που υπήρχαν έως το 1958, οπότε και αποξηράνθηκαν. Ήταν η λίμνη της Λάντζας (το σημερινό χωριό με ονομασία Λίμνη) και της Μαυρούδας (πρώην ονομασία Μαύροβο).
 |
| ΤΑ ΣΤΕΦΑΝΙΝΑ ΟΠΩΣ ΦΑΙΝΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΗΟΚΑΣΤΡΟ |
ΙΣΤΟΡΙΑ
Η πρώτη αναφορά στις ιστορικές πηγές για τα Στεφανινά βρίσκεται σε έγγραφο του 11ου αι. και συγκεκριμένα το έτος 1083, όπου ο Μέγας Δομέστικος της Δύσης Γρηγόριος Πακουριανός αφιερώνει στην μονή του, την μόνη Πετριτζονιτίσσης (σημ. Μπάτσκοβο Βουλγαρίας) το χωρίον Πριλόγγιον**, <<κατά την Αρχοντείαν την λεγόμενη Στεφανιανά>>. Ο όρος ''Αρχοντεία'' σήμαινε στρατιωτικό και διοικητικό κέντρο μίας περιοχής. Η Αρχοντεία αυτή ενδεχεται να υφίστατο από το α΄ μισό του 9ου αι., αν όχι από τα τέλη του 8ου αι.
Η Αρχοντεία Στεφανιανών μετεξελίσσεται στο β' μισό του 13ου αι. σε Καπετανίκιο Στεφανιανών και νοτίως αυτής εμφανίζεται το καπετανίκιο Ρεντίνης. Το 1258-1259 αναφέρεται ως ''τοποθεσία Στεφανιανών'', όπου ο όρος τοποθεσία δηλώνει το καπετανίκιον. Περί το 1300, 1318 και 1321 αναφέρεται ως Καπετανίκιο Στεφανιανών. Γενικότερα στην υστεροβυζαντινή περίοδο, κύριο ρόλο διαδραμάτιζαν τα κάστρα Ρεντίνας και Στεφανηνών, ως έδρες καπετανικίων.
Το Καπετανίκειο Στεφανιανών φαίνεται ότι επιβίωσε τουλάχιστον έως το 1346. Σε χρυσόβουλο του Στέφανου Δούσαν υπέρ της Μονής Εσφιγμένου το 1346, τα Στεφανιανά αναφέρονται χωρίς τον όρο Καπετανίκιο και έχουμε την πρώτη και μοναδική αναφορά για το ''Κάστρον των Στεφανιανών'', του οποίου κεφαλή αναφέρεται ο Σέρβος Γρηγόριος Πρελούμπος. Είναι η εποχή που βρισκόμαστε κατά την διάρκεια του βυζαντινού εμφυλίου πολέμου (1341-1347), που οι Σέρβοι το εκμεταλλεύτηκαν και εισχώρησαν στην Μακεδονία. Ο Γρηγόριος Πρελούμπος ήταν στρατηγός του Σέρβικου στρατού του Στέφανου Δούσαν. Αναφέρεται ότι τον Μάιο του 1344 οδήγησε τον Σερβικό στρατό σε μάχη στα Στεφανιανά εναντίον του εμίρη του Αϊδινίου, συμμάχου του Ιωάννη ΣΤ' Κατακουζηνού. Η μάχη που ήταν μικρής κλίμακας, έληξε με ήττα των Σέρβων, αλλά δεν επηρέασε σοβαρά την πρόοδο της προσωρινής Σερβικής κατάκτησης. Η μάχη αυτή αναφέρεται ως ''Μάχη των Στεφανιανών''. Εν συνεχεία τα Στεφανιανά όπως και η ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας ακολούθησε την πτωτική πορεία μέχρι και την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1430.
Σχετικά με τα εδαφικά όρια του Καπετανικίου Στεφανιανών πιστεύεται ότι εκτείνονταν από τα Κερδύλλια Όρη με ένα τμήμα του παραλιακού μέρους του Στρυμονικού κόλπου μέχρι και την ευρύτερη περιοχή του όρους Βερτίσκος και κάποια τμήματα των λιμνών Βόλβης και Κορώνειας. Δηλαδή κάτι σαν τον σημερινό όρο Νομός. Εκκλησιαστικά φαίνεται ότι ανήκε στην Επισκοπή Εζεβάς. Το έτος 1307, προσαρτάται στην επισκοπή Εζεβάς, όπου ο επίσκοπος της Κάλλιστος υπογράφει ως ταπεινός επίσκοπος ''Εζεβών και Στεφανιανών'' και συνεχίζει να υπάγεται σε αυτή και το έτος 1358 που υπογράφει σε γράμμα ο Ματθαίος ως επίσκοπος ''Εζιβών και Στεφανιανών'' και άλλη μία φορά αναφέρεται το 1378.
Το θετικό για την ταύτιση του Παληοκάστρου είναι ότι η ονομασία Στεφανιανά διατηρήθηκε μέχρι σήμερα με το όνομα Στεφανινά. Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι πέρα από το βυζαντινό Παληόκαστρο, υπάρχει και έτερο βυζαντινό κάστρο εντός του χωριού των Στεφανινών και συγκεκριμένα στο δυτικό του τμήμα με ονομασία ''Πύργος'', από το οποίο σώζονται λιγοστά ερείπια.
Σύμφωνα με την έρευνα του αρχαιολόγου Ευάγγελου Παπαθανασίου, η ίδρυση του Παληοκάστρου το τοποθετείται στον α' μισό του 8ου αιώνος μ.Χ. ώς κάστρο τύπου ''castellum''. Στον χώρο όμως δεν έχουν διενεργηθεί αρχαιολογικές ανασκαφές. Από την άλλη μεριά, η τοιχοδομία του Πύργου Στεφανινών τοποθετείται κάπου μεταξύ του 8ου-10ου αι. με μεταγενέστερες ανακτίσεις-επισκευές κατά τον 10ο και 11ο αιώνα. Η ανασκαφή του Παπαζώτου έφερε στο φως άφθονη κεραμική 13ου-15ου αι. και ένα νόμισμα Ιουστινιάνειας περιόδου που αποτελεί και την μοναδική ένδειξη παλαιοχριστιανικής φάσης. Συνεπώς έχουμε δύο κάστρα στην ίδια περιοχή που ταυτίζονται χρονικά. Άρα μόνο μία αρχαιολογική ανασκαφή στο Παληόκαστρο θα βοηθούσε περαιτέρω.
Σύμφωνα πάλι με την γνώμη του ίδιου αρχαιολόγου το Παληόκαστρο φαίνεται ότι ίσως προηγήθηκε από την ίδρυση του ''Πύργου'' Στεφανινών. Τον Πύργο Στεφανινών τον ταυτίζει πιθανόν με το κάστρο που αναφέρεται ως κάστρο Στεφανιανών τον 14ο αιώνα (1346). Συνεπώς το Παληόκαστρο φαίνεται ότι αποτέλεσε την πρώτη έδρα της Αρχοντείας Στεφανιανών που πιθανόν αργότερα τα μετέπειτα χρόνια μεταφέρθηκε εντός του σημερινού χωριού των Στεφανινών. Το Παληόκαστρο αποτέλεσε ένα βυζαντινό στρατιωτικό δημόσιο έργο που φυλούσε οδική αρτηρία υπερτοπικής στρατηγικής σημασίας και δεν αποκλείεται πέρα από τον αμυντικό ρόλο να είχε και τελωνειακό χαρακτήρα ελέγχου του εμπορίου και εποπτείας μετακινήσεων πληθυσμών και ποιμνίων.
**Το Πριλόγγιον ήταν βυζαντινό χωριό που ανήκε εδαφικά στην Αρχοντεία Στεφανιανών και πιστευέται ότι βρισκόταν στην θέση της Παλαιάς Ασπροβάλτας κάτω από τον Βράχο ή Πλάκα του Αγίου Γεωργίου. Στον βράχο Αγίου Γεωργίου υπάρχουν τα ερείπια βυζαντινού κάστρου.
 |
| ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ |
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ
Από την νοτιοανατολική μεριά του χωριού υπάρχει χωματόδρομος που περνάει μέσα από ρέμα της Νερομάννας. Στα 150 μέτρα μετά το ρέμα, κάνουμε δεξιά και ακολουθούμε έτερο χωματόδρομο ήπιο που ανεβαίνει στα Κερδύλλια Όρη. Μετά από περίπου 4 χλμ συναντούμε στα δεξιά μας έναν κακοτράχαλο κατηφορικό χωματόδρομο. Εδώ αφήνουμε το όχημα εκτός αν έχουμε όχημα 4×4. Ακολουθούμε τον χωματόδρομο που μετά από 250 μέτρα σταματάει σε ένα πλάτωμα. Εκεί νότια μας μέσα στην οργιώδη βλάστηση βλέπουμε τον αυχένα-τάφρο που σχηματίζεται στο έδαφος και απέναντι την κορυφή του κάστρου. Περνάμε την τάφρο και φθάνουμε στο κάστρο. Η πεζοπορία για να φθάσουμε στο Παληόκαστρο διαρκεί περίπου 10 λεπτά. Η περιήγηση στο κάστρο είναι δύσκολη λόγω πυκνής βλάστησης.
Το ακριβές σημείο του κάστρου, φαίνεται τέρμα κάτω σε χάρτη Google κάνοντας κλικ στο σημείο που αναγράφει: Τόπος
 |
ΤΟ ΥΨΩΜΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ
(Διακρίνεται το τείχος της βορειοδυτικής γωνίας και η πυκνή βλάστηση που επικρατεί στον χώρο) |
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟ ΒΟΛΒΗΣ-Κεφάλαιο: Μικρή συμβολή στην ιστορική τοπογραφία του <<Καπετανικίου των Στεφανιανών>>, σελ. 122-144, Ευάγγελος Αθ. Παπαθανασίου, 2019.
- ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΣΤΑ ΘΕΣΣΑΛΙΚΑ ΤΕΜΠΗ- Κεφάλαιο: <<Η Κλεισώρεια Ρεντίνης-Στεφανηνών: Ορισμός -Χαρακτηριστικά- Αμυντική οργάνωση μέσα στο χρόνο>> σελ. 31-41, Ευάγγελος Παπαθανασίου- Μαρίζα Τσιάπαλη, 2019.
- ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΣΤΡΥΜΟΝΑ (Διδακτορική διατριβή-2004), κεφάλαιο 3ο, στο λήμμα: "Επισκοπή Εζεβάς (και Στεφανιανών) )" , σελίδες: 98-100.
- ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ στο λήμμα: ''Μάχη των Στεφανιανών'' (με βιβλιογραφία Σούλης 1984 και Fine 1994). στον σύνδεσμο: https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Stephaniana
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου