ΚΑΣΤΡΟ ΣΤΑΘΜΟΥ ΑΓΓΙΣΤΑΣ (Ν. ΣΕΡΡΩΝ)

 

  Ένα χιλιόμετρο βορειανατολικά από το χωριό  Σταθμός Αγγίστας στον νομό Σερρών, πάνω σε λόφο με ονομασία με Παλιοκόστρα, βρίσκονται τα ερείπια οχυρώσεων. Πρόκειται για θέση με προϊστορική κατοίκηση, στην οποία υπήρξε αρχαία πόλη με αδιάλειπτη κατοίκηση έως τα βυζαντινά χρόνια. Στον λόφο  και την πέριξ περιοχή έχουν ανευρεθεί αρκετά αρχαιολογικά  ευρήματα (κλασικής, ελληνιστικής, ρωμαϊκής περιόδου) όπως αγάλματα, νομίσματα και άλλα.  Σήμερα σώζονται λιγοστά δυσδιάκριτα ερείπια οχύρωσης πιθανόν βυζαντινής περιόδου στο ψηλότερο σημείο. Τις βόρειες και βορειοανατολικές υπώρειες του λόφου τις διαρρέουν τα νερά του ποταμού Αγγίτη. Η ονομασία του λόφου Παλιοκόστρα είναι πιθανότατα παραφθορά της λέξης Παλαιόκαστρο (παλιόκαστρο). Η κορυφή του λόφου βρίσκεται στο νότιο άκρο σε υψόμετρο 60 μέτρων. Το κάστρο Σταθμού Αγγίστας εικάζεται ότι ήταν το βυζαντινό κάστρο του Πάνακα που αναφέρεται ως καστέλλιον και χωρίον από τις ιστορικές πηγές. 

ΝΟΜΟΣ: ΣΕΡΡΩΝ

ΧΩΡΙΟ: ΣΤΑΘΜΟΣ ΑΓΓΙΣΤΑΣ 

ΘΕΣΗ: ΠΑΛΙΟΚΟΣΤΡΑ 

ΥΨΟΜΕΤΡΟ: 40-60 ΜΕΤΡΑ

ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΣΤΡΟΥ

     Ο λόφος Παλιοκόστρα ορθώνεται αμέσως νότια από τις όχθες του ποταμού Αγγίτη. Πρόκειται για φυσικό οχυρό γήλοφο καλλιεργείται και χωρίζεται σε δύο πλατώματα: το νότιο ψηλότερο τμήμα και το βόρειο χαμηλότερο. Η περίμετρος υπολογίζεται περίπου στα 800 μέτρα. Λιγοστά ίχνη οχύρωσης υπάρχουν μόνο στο άνω τμήμα του λόφου, μαζί με τα ερείπια τετραπλεύρου κτίσματος. Στην νοτιοδυτική γωνία πιθανόν υπήρχε πύργος. Τα τείχη αποτελούνται από αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και λιγοστά πλινθία. Σε όλον τον χώρο παρατηρείται αφθονία διάσπαρτων κεραμικών.

ΙΧΝΗ ΔΥΤΙΚΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ 

ΤΕΙΧΟΣ ΤΕΤΡΑΠΛΕΥΡΟΥ ΚΤΙΣΜΑΤΟΣ

Ο λόφος από νότια οπτική.

ΙΧΝΗ ΝΟΤΙΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ 

 ΙΧΝΗ ΠΥΡΓΟΥ ΝΔ ΓΩΝΙΑΣ 

Ο λόφος Παλιοκόστρα και ο ποταμός Αγγίτης.

ΙΣΤΟΡΙΑ 

   Στο αρχαιολογικό κτηματολόγιο για τον λόφο Παλιοκόστρα αναφέρεται: 

Στη θέση Παλιοκόστρα, σε χαμηλό ύψωμα βορειοανατολικά του σημερινού οικισμού του Σταθμού Αγγίστας, υπάρχουν επιφανειακά ευρήματα που βεβαιώνουν κατοίκηση στη μέση και ύστερη νεολιθική. Στην εποχή του χαλκού η θέση εγκαταλείπεται και η κατοίκηση μεταφέρεται στο λόφο του μακεδονικού τάφου. Η θέση Παλιοκόστρα ξανακατοικείται από την εποχή του σιδήρου αδιάλειπτα μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους. Σημαντικά τυχαία και ταφικά ευρήματα μαρτυρούν πως πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους οικισμούς της αρχαιότητας στην περιοχή. Ο λόφος  αποτελεί κυρηγμένο αρχαιολογικό χώρο από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. 

    ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΟΧΗ

     Ο λόφος Παλιοκόστρα είναι μία θέση που παρουσιάζει συνεχή κατοίκηση από την προϊστορική περίοδο μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια με μόνη παρένθεση την εποχή του χαλκού. Στην αρχαιότητα φαίνεται ότι υπήρχε σημαντικό πόλισμα που άκμασε από τα Ελληνιστικά έως τα Ρωμαϊκά χρόνια. Μάρτυρας είναι ο Μακεδονικός τάφος του 3ου αιώνα π.Χ. που σώζεται σε καλή κατάσταση, ο οποίος βρίσκεται πάνω σε γήλοφο αμέσως νότια από το χωριό. Επίσης έχει βρεθεί ακόμη ένας μικρότερος μακεδονικός τάφος στην πλατεία  του χωριού, δίπλα από το δρόμο λίγο πριν το γεφυράκι. Στον χώρο και στην πέριξ περιοχή έχουν βρεθεί αρχιτεκτονικά μέλη, τμήματα αγαλμάτων και άλλα ευρήματα που έχουν μεταφερθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σερρών. Συγκεκριμένα από την εν λόγω περιοχή προέρχεται ένα σύνολο γλυπτών που απεικονίζουν θεούς ανάμεσα στους οποίους ο Απόλλωνας, η Αφροδίτη και η Άρτεμις (ελληνιστικοί χρόνοι). Μνημειακά επιτύμβια μνημεία και στήλες αποτελούν δείγματα της άνθισης της και την ρωμαϊκή περίοδο. Πεντακόσια μέτρα δυτικά από τον λόφο Παλιοκόστρα και βόρεια από το χωριό υπάρχει η γνωστή τοξωτή γέφυρα του Αγγίτη που η κατασκευή της τοποθετείται την ρωμαϊκή περίοδο προφανώς πάνω στα ίχνη αρχαιότερης. Η σημερινή της μορφή του γεφυριού τοποθετείται χρονικά στην πρώιμη Τουρκοκρατία (16ος αι.). Όλα αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι περιοχή του Σταθμού Αγγίστας αποτελούσε ένα διαχρονικό πέρασμα αλλά και αξιόλογη γεωσυγκοινωνιακή θέση  που συνέδεε τον βορρά με την Εγνατία οδό και στην Αμφίπολη. 

ΤΟΞΩΤΗ ΓΕΦΥΡΑ ΑΓΓΙΤΗ

 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ- ΠΙΘΑΝΗ ΤΑΥΤΙΣΗ ΜΕ ΤΟ ΚΑΣΤΕΛΙΟΝ ΠΑΝΑΚΑ (;)

           

         Το κάστρο Σταθμού Αγγίστας έχει πολλές πιθανότητες να είναι το "καστέλλιον και χωρίον του  Πάνακα" που αναφέρεται από τις πηγές. Αρχικά, πρέπει να αναφέρουμε ότι ο ποταμός Αγγίτης την  βυζαντινή περίοδο αναφέρεται και ως Πάνακας. Το καστέλλιον Πάνακα βρισκόταν κατά μήκος του ομώνυμου ποταμού Πάνακα (Αγγίτη). 

     Σε τυπικό της κωνσταντινοπουλίτικης μονής Σωτήρος Παντοκράτορος (12ος αιώνας) ανάμεσα στις κτήσεις περιλαμβάνει και "το καστέλλιον ο Πάνακας". Άλλες αναφορές έχουμε σε χρυσόβουλο του 1321 <<περί τον Πάνακα, τόπος χερσαίος και ανήροτος>>, σε αποσπασματικό πρακτικό των ετών 1339-1342, <<το χωρίον τον Πάνακα>> και σε χρυσόβουλο του 1345 <<το χωριό Πάνακα εις τον Πάνακα (ποταμό)>>. 

      Στο σημείο αυτο πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Αγγίτης ποταμός, γνωστός από την αρχαιότητα (5ος αι. π.Χ.-Ηρόδοτος), είναι ο σημαντικότερος και μεγαλύτερος παραπόταμος του Στρυμόνα. Την βυζαντινή περίοδο μνημονεύεται ως ρύαξ ή ποταμός. Από τον 5ο αιώνα μ.Χ. μέχρι και το 1358 αναφέρεται ως Αγγίτης, Αγγίτας και Αντζίστα. Ομώνυμο χωριό Αντζίστα ή Αντίστα αναφέρεται την χρονική περίοδο 1139-1375. Πρόκειται για το σημερινό χωριό Άνω Αγγίστα που βρίσκεται 4 χλμ νότια από το χωριό του Σταθμός Αγγίστας, το οποίο πιθανότατα έλαβε το όνομα του από την παρακείμενη θέση του στον ποταμό Αγγίτη. Από την άλλη μεριά, το χρονικό διάστημα 1297-1395, ο Αγγίτης  αναφέρεται και ως Πάνακας. Ένα ιστορικό συμβάν έλαβε χώρα το καλοκαίρι του έτους 1357, όταν στρατοπέδευσε δίπλα στον ποταμό ο Ματθαίος Κατακουζηνός, πορευόμενος εναντίον των σερβικών στρατευμάτων και της τσαρίνας Ελένης και του Βοΐχνα << βασιλεύς δὲ ἄγων τὴν στρατιάν, ἐστρατοπέδευσεν ἐπι Πάνακα τὸν ποταμόν, ὠς αὐτόθι διανυκτερεύσων, ἁμα δὲ ἕῳ, καὶ ἐπὶ τὴν λείαν διασκεδασμένης στρατιᾶς ἐπανελθούσης, ἀσφαλως το ἐπίλοιπον ἀνύσων τῆς ὁδοῦ>>.

        Ο Σάμσαρης Πέτρος αναφέρει στην κορυφή του λόφου Παλιοκόστρα αλλά και στην δυτική του πλαγιά υστεροβυζαντινή εμφυαλωμένη κεραμική 13ου-14ου αι. Αυτό σε συνδυασμό με την θέση του επί του Αγγίτη ποταμού, τα υπολείμματα τειχών που θυμίζουν βυζαντινό περίοδο, και της ονομασίας Παλιόκοστρα (παλιόκαστρο) δίνουν αρκετές πιθανότητες το κάστρο Σταθμού Αγγίστας είναι το καστέλλιον του Πάνακα. 

        Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες θέσεις κατά μήκος του Αγγίτη που έχουν προταθεί  ως πιθανές θέσεις να είναι το κάστρο του Πάνακα: 

   α) Ένα κάστρο που βρίσκεται στο χωριό Αγγίτης ( προηγούμενη ονομασία: Νέο Καλαπότι) του νομού Δράμας, ακριβώς πάνω από το Σπήλαιο Αγγίτη ή Μααρά, απ' όπου εξέρχονται τα νερά του Αγγίτη. Στην ουσία από εδώ ξεκινάει ο ποταμός Αγγίτης, του οποίου τα νερά εξέρχονται μέσα από το βράχο. Από το κάστρο αυτό σώζονται ερείπια τειχών. 

   β) Στο χωριό Συμβολή Σερρών, εκεί που ο  Ξηροπόταμος χύνεται στον Αγγίτη. Η Συμβολή είχε  προηγούμενη ονομασία Μπάνιτσα, η οποία φωνητικά είναι κοντά με την λέξη Πάνακας. Στην ευρύτερη περιοχή όμως δεν έχουν ανευρεθεί ερείπια κάποιου κάστρου. Το τοπωνύμιο Μπάνιτσα, υπάρχει και σε άλλα μέρη της Ελλάδας (Καρυαί Σερρών, Βεύη Φλώρινας, Ίναχος ποταμός στο Άργος και άλλα). Πιθανόν να σημαίνει ρέμα ή ποτάμι και από εδώ να προέρχεται η ονομασία Πάνακας ή και το αντίστροφο. Είναι συνηθισμένο φαινόμενο ποτάμια και ρεματιές να παίρνουν ονομασίες χωριών ή οικισμών από τους οποίους διέρχονται. 

    Εν κατακλείδι, με τα μέχρι τώρα δεδομένα, το κάστρο Πάνακα θα μπορούσε να είναι κάποιο μεταξύ των Σταθμού Αγγίστας και κάστρο Πηγών Αγγίτη ή Μααρά. Όπως και να έχει το θέμα αυτό χρήζει περαιτέρω διεύρευνυσης και μελέτης των πηγών αλλά και διενέργεια ανασκαφών από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. 

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ 

Η προσέγγιση για τον λόφο Παλιοκόστρα  γίνεται μέσω βάτου χωματόδρομου που οδηγεί στους δυτικούς πρόποδες του λόφου.

ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Το ακριβές σημείο του κάστρου, φαίνεται τέρμα κάτω σε χάρτη Google κάνοντας κλικ στο σημείο που αναγράφει: Τόπος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• Σαμσάρης Πέτρος, «Βυζαντινοί τόποι και μνημεία της κάτω κοιλάδας του Στρυμόνα», 2004, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων – Διδακτορική Διατριβή, 2004, σελ. 214-216 στο λήμμα Α(ν)τζίστα, σελ. 429-432 στο λήμμα Πάνακας και σελ. 728-729 στο λήμμα Αγγίτης.
• ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ στον σύνδεσμο: https://www.arxaiologikoktimatologio.gov.gr/el/monuments_info?id=165396&type=Space