Στο δυτικό τμήμα του χωριού των Στεφανινών στον νομό Θεσσαλονίκης, στην θέση με ονομασία Πύργος, βρίσκονται τα ερείπια ενός μεσαιωνικού κάστρου. Πρόκειται για ένα βυζαντινό κάστρο χτισμένο σε απότομο λόφο σε υψόμετρο 485 μέτρων. Για τα Στεφανινά υπάρχουν ιστορικές αναφορές κατά την βυζαντινή περίοδο, αφού το χωριό αναφέρεται ότι αποτελούσε έδρα Αρχοντείας που μετεξελίχθηκε σε Καπετανίκιο. Το κάστρο είναι χτισμένο εντός του οικισμού και τα λιγοστά ερείπια του εντοπίζονται ανάμεσα στις οικίες.
Νομός: Θεσσαλονίκης
Χωριό: Στεφανινά
Θέση: Πύργος
Υψόμετρο: 475-485 μ.
Χρονολόγηση: Βυζαντινό
ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΣΤΡΟΥ
Το κάστρο βρίσκεται εντός του χωριού και συγκεκριμένα σε λόφο στο δυτικό τμήμα του χωριού των Στεφανινών εντός κατοικημένης περιοχής. Σήμερα σώζονται λιγοστά ερείπια στο πλάτωμα της κορυφής ανάμεσα σε αυλές σπιτιών. Ο λόφος είναι απότομος σε όλες τις πλευρές πλην της ανατολικής που είναι αρκετά ομαλότερη και συνδέει το χωριό με το κάστρο. Το κάστρο περιβαλλόταν με τείχος που είχε περίμετρο 300 μέτρων περίπου. Ερείπια από το τείχος σώζονται στην νότια και στην δυτική πλευρά, καθώς και ένας πύργος στην ΝΔ γωνία. Στην βόρεια πλευρά διακρίνονται λιγοστά ίχνη και στην ανατολική καθόλου. Η δόμηση του τείχους αποτελείται από αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και τμήματα πλίνθων.
Το καλύτερα σωζόμενο τείχος βρίσκεται στην νότια πλευρά σε ύψος 3-4 μέτρων. Το τείχος της πλευράς αυτής βρίσκεται ανάμεσα στις αυλές των οικιών και έχει υποστεί αναστήλωση από την Αρχαιολογική Υπηρεσία το 2008.
 |
| ΝΟΤΙΟ ΤΕΙΧΟΣ |
 |
| ΝΟΤΙΟ ΤΕΙΧΟΣ |
Το δυτικό τείχος φθάνει σε ύψος μέχρι τα δύο μέτρα και τα ίχνη του είναι εμφανή σε όλην την πορεία του. Το τείχος αυτό αποκαλύφθηκε από τον αρχαιολόγο Θανάση Παπαζώτο το 1983.
 |
| ΔΥΤΙΚΟ ΤΕΙΧΟΣ (ΥΨΟΣ 2 ΜΕΤΡΑ) |
 |
| ΔΥΤΙΚΟ ΤΕΙΧΟΣ ΣΕ ΧΑΜΗΛΟ ΥΨΟΣ |
Αυτό που ξεχωρίζει περισσότερο είναι τα ερείπια του πύργου την νοτιοδυτική γωνία. Πρόκειται για ορθογωνίο πύργο με διαστάσεις 8.40×8 μέτρα, σωζόμενο ύψος που φθάνει μέχρι 3.5 μέτρα και πάχος τείχους έως 1.20μ. Πιθανόν από αυτόν τον πύργο να προέρχεται και η λαϊκή ονομασία της συγκεκριμένης οχυρωμένης θέσης.
 |
| ΠΥΡΓΟΣ ΝΔ ΓΩΝΙΑΣ |
 |
| ΠΥΡΓΟΣ |
 |
| ΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ ΠΥΡΓΟΥ (ΥΨΟΣ 3.5 ΜΕΤΡΑ) |
 |
ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΚΑΣΤΡΟΥ ΣΤΕΦΑΝΙΝΩΝ
(Με διακεκομμένη κίτρινη γραμμή είναι τα σημεία όπου δεν υπάρχουν καθόλου ίχνη τείχους). |
Σύμφωνα με περιγραφές και μνήμες των γηραιών κατοίκων του χωριού, στην στενή ανατολική πλευρά όπου σήμερα βρίσκονται σπίτια, βρισκόταν η πύλη του κάστρου. Κατάλοιπα της πύλης σωζόταν εκεί προ του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Επίσης εντός των τειχών, κάποιες δεκαετίες πριν υπήρχαν τα κατάλοιπα του ναού των Αγίων Θεοδώρων. Σήμερα δεν σώζεται κανένα ίχνος από τα προαναφερόμενα κτίσματα.
 |
| Ο ΛΟΦΟΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΑΠΟ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΑ |
Ενάμιση χιλιόμετρο βορειοανατολικά από το χωριό βρίσκεται το Παληόκαστρο Στεφανινών, ένα ακόμη βυζαντινό κάστρο με το οποίο έχουν άμεση οπτική επαφή.
 |
ΤΑ ΔΥΟ ΚΑΣΤΡΑ ΤΩΝ ΣΤΕΦΑΝΙΝΩΝ
(ΠΥΡΓΟΣ ΚΑΙ ΠΑΛΗΟΚΑΣΤΡΟ) |
ΙΣΤΟΡΙΑ
Η πρώτη αναφορά στις ιστορικές πηγές για τα Στεφανινά βρίσκεται σε έγγραφο του 11ου αι. μ.Χ. και συγκεκριμένα το έτος 1083, όπου ο Μέγας Δομέστικος της Δύσης Γρηγόριος Πακουριανός αφιερώνει στην μονή του, την μόνη Πετριτζονιτίσσης (σημ. Μπάτσκοβο Βουλγαρίας) το χωρίον Πριλόγγιον {Σχ.1}, <<κατά την Αρχοντείαν την λεγόμενη Στεφανιανά>>. Ο όρος ''Αρχοντεία'' σήμαινε στρατιωτικό και διοικητικό κέντρο μίας περιοχής. Η Αρχοντεία των Στεφανιανών όμως ενδέχεται να υφίστατο από το α΄ μισό του 9ου αι., αν όχι από τα τέλη του 8ου αι. Επίσης η βυζαντινή ονομασία του χωριού Στεφανινά διατηρήθηκε ως τις μέρες μας με μικρή παραφθορά στην κατάληξη (Στεφανιανά-Στεφανινά).
Η Αρχοντεία Στεφανιανών μετεξελίσσεται στο β' μισό του 13ου αι. σε Καπετανίκιο Στεφανιανών και νοτίως αυτής εμφανίζεται το καπετανίκιο Ρεντίνης. Τα καπετανίκια συνήθως αποτελούσαν μια μικρή επαρχία που περιελάμβανε μια οχυρωμένη πόλη με τα περίχωρα της. Το 1258-1259 αναφέρεται ως ''τοποθεσία Στεφανιανών'', όπου ο όρος τοποθεσία δηλώνει το καπετανίκιον. Περί το 1300, 1318 και 1321 αναφέρεται ως Καπετανίκιο Στεφανιανών. Γενικότερα στην υστεροβυζαντινή περίοδο, κύριο ρόλο διαδραμάτιζαν τα κάστρα Ρεντίνας και Στεφανηνών, ως έδρες καπετανικίων.
Το Καπετανίκειο Στεφανιανών φαίνεται ότι επιβίωσε τουλάχιστον έως το 1346. Σε χρυσόβουλο του Στέφανου Δούσαν υπέρ της Μονής Εσφιγμένου το 1346, τα Στεφανιανά αναφέρονται χωρίς τον όρο Καπετανίκιο και έχουμε την πρώτη και μοναδική αναφορά για το ''Κάστρον των Στεφανιανών'', του οποίου κεφαλή αναφέρεται ο Σέρβος Γρηγόριος Πρελούμπος. Είναι η εποχή που βρισκόμαστε κατά την διάρκεια του βυζαντινού εμφυλίου πολέμου (1341-1347), που οι Σέρβοι το εκμεταλλεύτηκαν και εισχώρησαν στην Μακεδονία. Ο Γρηγόριος Πρελούμπος ήταν στρατηγός του Σέρβικου στρατού του Στέφανου Δούσαν. Αναφέρεται ότι τον Μάιο του 1344 οδήγησε τον Σερβικό στρατό σε μάχη στα Στεφανιανά εναντίον του εμίρη του Αϊδινίου, συμμάχου του Ιωάννη ΣΤ' Κατακουζηνού. Η μάχη που ήταν μικρής κλίμακας, έληξε με ήττα των Σέρβων, αλλά δεν επηρέασε σοβαρά την πρόοδο της προσωρινής Σερβικής κατάκτησης. Η μάχη αυτή αναφέρεται ως ''Μάχη των Στεφανιανών''. Εν συνεχεία τα Στεφανιανά όπως και η ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας ακολούθησε την πτωτική πορεία μέχρι και την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1430.
Σχετικά με τα εδαφικά όρια του Καπετανικίου Στεφανιανών πιστεύεται ότι εκτείνονταν από τα Κερδύλλια Όρη με ένα τμήμα του παραλιακού μέρους του Στρυμονικού κόλπου μέχρι και την ευρύτερη περιοχή του όρους Βερτίσκος και κάποια τμήματα των λιμνών Βόλβης και Κορώνειας. Δηλαδή κάτι σαν τον σημερινό όρο Νομός. Εκκλησιαστικά φαίνεται ότι ανήκε στην Επισκοπή Εζεβάς. Το έτος 1307, προσαρτάται στην επισκοπή Εζεβάς, όπου ο επίσκοπος της Κάλλιστος υπογράφει ως ταπεινός επίσκοπος ''Εζεβών και Στεφανιανών'' και συνεχίζει να υπάγεται σε αυτή και το έτος 1358 που υπογράφει σε γράμμα ο Ματθαίος ως επίσκοπος ''Εζιβών και Στεφανιανών'' και άλλη μία φορά αναφέρεται το 1378.
Το πολύ θετικό για την ταύτιση του Πύργου Στεφανινών είναι ότι η ονομασία Στεφανιανά διατηρήθηκε μέχρι σήμερα με το όνομα Στεφανινά. Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι πέρα από το βυζαντινό κάστρο εντός του χωριού, υπάρχει και έτερο βυζαντινό κάστρο σε απόσταση ενάμιση χιλιομέτρου σε ορεινή δυσπρόσιτη θέση, το λεγόμενο "Παληόκαστρο" {Σχ.2}.
Σύμφωνα με την έρευνα του αρχαιολόγου Ευάγγελου Παπαθανασίου, η ίδρυση του Παληοκάστρου τοποθετείται στον α' μισό του 8ου αιώνος μ.Χ. ώς κάστρο τύπου ''castellum''. Στον χώρο όμως δεν έχουν διενεργηθεί αρχαιολογικές ανασκαφές. Από την άλλη μεριά, η τοιχοδομία του Πύργου Στεφανινών τοποθετείται κάπου μεταξύ του 8ου-10ου αι. με μεταγενέστερες ανακτίσεις-επισκευές κατά τον 10ο και 11ο αιώνα. Η ανασκαφή του Παπαζώτου έφερε στο φως άφθονη κεραμική, κυρίως εμφυαλωμένη, που ανήκει στο χρονικό φάσμα 13ου-15ου αι. καθώς και 18ου αι. Επίσης βρέθηκε ένα νόμισμα Ιουστινιάνειας περιόδου που αποτελεί και την μοναδική ένδειξη παλαιοχριστιανικής φάσης, καθώς και ένας μεσοβυζαντινός ανώνυμος φόλλις (βυζαντινό νόμισμα) του 10 αι. Συνεπώς έχουμε δύο κάστρα στην ίδια περιοχή που ταυτίζονται χρονικά. Άρα μόνο μία αρχαιολογική ανασκαφή στο Παληόκαστρο θα βοηθούσε περαιτέρω.
Σύμφωνα πάλι με την γνώμη του ίδιου αρχαιολόγου, το Παληόκαστρο φαίνεται ότι ίσως προηγήθηκε από την ίδρυση του ''Πύργου'' Στεφανινών. Τον Πύργο Στεφανινών τον ταυτίζει πιθανόν με το κάστρο που αναφέρεται ως κάστρο Στεφανιανών τον 14ο αιώνα (1346). Συνεπώς το Παληόκαστρο φαίνεται ότι αποτέλεσε την πρώτη έδρα της Αρχοντείας Στεφανιανών που πιθανόν αργότερα τα μετέπειτα χρόνια μεταφέρθηκε εντός του σημερινού χωριού των Στεφανινών. Επίσης και η ονομασία Παληόκαστρο παραπέμπει σε παλαιό κάστρο που εγκαταλείφθηκε. Η άποψη αυτή είναι πολύ πιθανή αφού τα Στεφανινά συνέχισαν να υπάρχουν και να αναφέρονται ως χωριό σε όλην την εποχή της Τουρκοκρατίας στην θέση που είναι σήμερα, γύρω από το κάστρο που υπάρχει την θέση Πύργος.
ΣΧΟΛΙΑ
{Σχ.1} Το Πριλόγγιον ήταν βυζαντινό χωριό που ανήκε εδαφικά στην Αρχοντεία Στεφανιανών και πιστευέται ότι βρισκόταν κάπου στην ευρύτερη περιοχή Ασπροβάλτας.
{Σχ.2} Σχετικά με το Παληόκαστρο Στεφανινών, βλέπε σχετικό άρθρο στον σύνδεσμο: https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=stefanina
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ
Η προσέγγιση είναι αρκετά εύκολη αφού το κάστρο βρίσκεται εντός του χωριού. Υπάρχει δρόμος που οδηγεί στο πλάτωμα κορυφής.
Το ακριβές σημείο του κάστρου, φαίνεται τέρμα κάτω σε χάρτη Google κάνοντας κλικ στο σημείο που αναγράφει: Τόπος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟ ΒΟΛΒΗΣ-Κεφάλαιο: Μικρή συμβολή στην ιστορική τοπογραφία του <<Καπετανικίου των Στεφανιανών>>, σελ. 122-144, Ευάγγελος Αθ. Παπαθανασίου, 2019.
ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΣΤΑ ΘΕΣΣΑΛΙΚΑ ΤΕΜΠΗ- Κεφάλαιο: <<Η Κλεισώρεια Ρεντίνης-Στεφανηνών: Ορισμός -Χαρακτηριστικά- Αμυντική οργάνωση μέσα στο χρόνο>> σελ. 31-41, Ευάγγελος Παπαθανασίου- Μαρίζα Τσιάπαλη, 2019.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΣΤΡΥΜΟΝΑ (Διδακτορική διατριβή-2004), κεφάλαιο 3ο, στο λήμμα: "Επισκοπή Εζεβάς (και Στεφανιανών) )" , σελίδες: 98-100.
ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ στο λήμμα: ''Μάχη των Στεφανιανών'' (με βιβλιογραφία Σούλης 1984 και Fine 1994). στον σύνδεσμο: https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Stephaniana
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου