ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ ΣΤΕΝΩΠΟΥ ΡΟΥΠΕΛ (ΘΕΡΜΟΠΗΓΗ-ΚΛΕΙΔΙ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ)

ΣΤΕΝΩΠΟΣ ΡΟΥΠΕΛ

      

   Κατά μήκος της Στενωπού Ρούπελ που βρίσκεται στον νομό Σερρών, που αποτελεί ένα σπουδαίο αλλά και διαχρονικό γεωστρατηγικό πέρασμα, έχουν επισημανθεί δύο οχυρωμένες θέσεις βυζαντινής περιόδου. Πρόκειται για μία οχυρωμένη θέση που βρίσκεται πλησίον του χωριού της Θερμοπηγής και άλλη μία στον εγκαταλελειμμένο οικισμό Κλειδί. 

(Α) ΦΡΟΥΡΙΟ ΘΕΡΜΟΠΗΓΗΣ 

   

     Τρία χιλιόμετρα βορειοδυτικά από το χωριό Θερμοπηγή στον νομό Σερρών, πάνω σε πλάτωμα λόφου με ονομασία Ζουντάν, βρίσκονται τα ερείπια οχυρώσεων.  Πρόκειται για κατάλοιπα βυζαντινού φρουρίου που επόπτευε την νότια έξοδο της στενωπού του Ρούπελ σε εξαιρετικά στρατηγική θέση. Βρίσκεται σε υψόμετρο 260 μέτρων. Η ονομασία Ζουντάν πιθανόν προέρχεται από την τουρκική λέξη "zindan" που σημαίνει φυλακή, μπουντρούμι.

ΝΟΜΟΣ: ΣΕΡΡΩΝ

ΧΩΡΙΟ: ΘΕΡΜΟΠΗΓΗ

ΘΕΣΗ: ΖΟΥΝΤΑΝ

ΥΨΟΜΕΤΡΟ: 260 ΜΕΤΡΑ 

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ

ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΦΡΟΥΡΙΟΥ

  Το φρούριο Θερμοπηγής βρίσκεται σε πλάτωμα ανάμεσα  από το ύψωμα Τσόνα ή Αγκάθι και τον ποταμό Στρυμόνα. Συγκεκριμένα, η θέση του  είναι σε φυσικό πλάτωμα κατεχόμενης πλαγιάς του εν λόγω υψώματος και ανατολικά του Στρυμόνα. Το ύψωμα Τσόνα ή Αγκάθι (520μ) ανήκει στον ορεινό όγκο του Αγκίστρου (1340μ). Η στενωπός του Ρούπελ αποτελούσε ένα πολύ σημαντικό διαχρονικό πέρασμα από τον βορρά στον νότο, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, από το οποίο τα νερά του ποταμού Στρυμόνα διέρχονται στον κάμπο των Σερρών και η φύλαξη του ήταν υψίστης σημασίας. Η στενωπός του Ρούπελ έχει μήκος περίπου 9-10  χιλιόμετρα, με το νότιο στόμιο  να βρίσκεται μεταξύ των χωριών Θερμοπηγής-Πετριτσίου και το βόρειο λίγο νοτιότερα του χωριού Προμαχώνα, σχηματιζόμενη μεταξύ των ορεινών όγκων Μπέλλες και Αγκίστρου. Το φρούριο Θερμοπηγής βρισκόταν στο νότιο  τμήμα των στενών του Ρούπελ σε στρατηγικό σημείο με μεγάλη ορατότητα στην στενωπό και ταυτόχρονα αθέατη στον εχθρό, θέση που δεν επιλέχθηκε τυχαία. Αυτή η νότια είσοδος στην στενωπό ονομαζόταν Ντερβέντι, ονομασία που προέρχεται από την τουρκική λέξη Δερβένι που σημαίνει πέρασμα. Το πλάτωμα που βρίσκεται το φρούριο από βόρεια νότια και ανατολικά έχει φυσική προστασία από τις επικλινείς πλαγιές. Από δυτικά είχε ευάλωτη μεριά από το υπερκείμενο ύψωμα της κατερχόμενης πλαγιάς. 

Η στενωπός του Ρούπελ όπως φαίνεται από το φρούριο. 

    Στον χώρο σώζονται ερείπια οχυρώσεων σε μικρό ύψος. Ο Σαμσάρης Πέτρος που επισκέφθηκε τον χώρο το 1988 αναφέρει εμφανή ερείπια δύο πύργων που ενωνόταν με τείχος μεταξύ τους και παραθέτει και σχετική φωτογραφία του ενός πύργου. Σήμερα τα ίχνη των πύργων δεν είναι εμφανή. Ο χώρος φαίνεται ότι έχει υποστεί μεγάλη αλλοίωση πιθανόν απο την εγκατάσταση μεγάλης κεραίας ηλεκτροδότησης ακριβώς από δίπλα, αλλά και από την πιθανή λιθολόγηση από βοσκούς της περιοχής. Πλησίον υπάρχει στάνη με ζώα και ο Σαμσάρης αναφέρει στην εποχή του ότι ένας πύργος είχε μετατραπεί σε αποθήκη από βοσκό της περιοχής. 

       Σήμερα υπάρχουν λιγοστά ερείπια τείχους. Συγκεκριμένα, σώζεται ένα τείχος (Α' Τείχος) μήκους 5-6 μέτρων, ύψος 1.70 και πάχος 1.5 και άλλο ένα παράλληλο τείχος (Β' τείχος) λίγα μέτρα δυτικότερα με μήκος 10 μέτρα, πάχος 1.5 και ύψος 1 μέτρο. Και τα δύο αυτά τέμνονται κάθετα με το βόρειο τείχος που σώζεται στο ύψος των θεμελίων. Επίσης δίπλα από αυτό το Α' τείχος υπάρχει μια συνεχής σωρολιθιά 15μ. Η δόμηση αποτελείται από αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και άτακτη διάταξη πλίνθων. 

Α' Τείχος  (μήκος , πάχος 1.5μ. και ύψος που φθάνει μέχρι 1.70).

Α' Τείχος 

 Β' Τείχος (μήκος 10 μέτρα, πάχος 1.5 και ύψος 1μ).

Β' Τείχος 

Βόρειο τείχος 

Σχεδιαστική απεικόνιση (2023)

Σχεδιαστική απεικόνιση (Σάμσαρης,1988).

     Το φρούριο Θερμοπηγής από την θέση του ήλεγχε τα στενά του Ρούπελ και θα ειδοποιούσε τα κάστρα των Σερρών σε περίπτωση εχθρικής εισβολής. Από την θέση του είχε οπτική επαφή με δύο σημαντικά κάστρα της Σιντικής: το Σιδηρόκαστρο και το κάστρο Μαύρου Βράχου {Σχ.1}. Το φρούριο ήλεγχε την είσοδο των στενών που συνέδεε τις δύο σημαντικές βυζαντινές πόλεις των Σερρών και του Μελενίκου.

   Αξίζει να αναφέρουμε ότι 70-80 μέτρα δυτικά από το φρούριο υπάρχει μια κάθετη σπηλιά, η οποία δεν γνωρίζουμε αν σχετίζεται με το φρούριο. Έξω από την σπηλιά υπάρχει ένας όγκος λίθων που υποθέτουμε προήλθε από τα τείχη του φρουρίου. Ακόμη, παρατηρώντας τα πετρώματα της περιοχής διαπιστώνουμε ότι ειναι ηφαιστειογενή και έχουν χαρακτηριστικό κοκκινωπό χρώμα.  Στο μοναστήρι της Αγίας Βαρβάρας, που βρίσκεται κοντά στο φρούριο, στην θέση Αγίασμα, αναβλύζει πηγή με θερμά νερά. Σχετικό και το όνομα του χωριού της Θερμοπηγής.

Η κάθετη σπηλιά. Στο βάθος υπάρχει μια ξύλινη σκάλα. 

Κοκκινωπές ηφαιστειογενείς πέτρες διάσπαρτες στον χώρο.

(Β) ΠΥΡΓΟΣ ΚΛΕΙΔΙΟΥ

    Πάνω σε φυσικό οχυρό λόφο που βρίσκεται ακριβώς πάνω από τον ερειπωμένο οικισμό του Κλειδίου, βρίσκονται τα θεμέλια ενός πύργου. Πρόκειται για ορθογώνιο βυζαντινό πύργο με διαστάσεις περίπου 8×3 μέτρα, απο τον οποίον σήμερα σώζονται λιγοστά δυσδιάκριτα θεμέλια του. Γύρω από τον λόφο αυτόν υπήρχε χωριό με ονομασία Ροπέλι, Ρουπέλη ή Ρούπελ, το οποίο μετονομάστηκε σε Κλειδί το 1926. Από αυτό το χωριό, το μόνο που έχει απομείνει η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου που βρίσκεται στην βορειοδυτική ρίζα του λόφου που βρίσκεται ο πύργος. Η εκκλησία αυτή ανοικοδομήθηκε την περίοδο 1930-1940  πάνω στα ερείπια παλαιότερου ναού. Η κορυφή του λόφου έχει υψόμετρο 85 μέτρα. Πλησίον βρίσκονται και τα οχυρά Ρούπελ της Γραμμής Μεταξά που αμύνθηκαν ηρωικά  στην γερμανική εισβολή (6-10 Απριλίου 1941). Από τον λόφο αυτό υπήρχε εποπτεία προς το βόρειο τμήμα της στενωπού.

Ο λόφος του Κλειδίου και τα στενά του Ρούπελ με τον ποταμό Στρυμόνα.

ΝΟΜΟΣ: ΣΕΡΡΩΝ

ΧΩΡΙΟ: ΚΛΕΙΔΙ

ΥΨΟΜΕΤΡΟ: 85 ΜΕΤΡΑ 

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ

   Για την οχύρωση στον λόφο κάνουν λόγο η Τολούδη Άννα και ο Σαμσάρης Πέτρος που επισκέφθηκαν τον χώρο τα προηγούμενα χρόνια. Η Τολούδη Άννα (1982) το αναφέρει ως βυζαντινό φρουριακό συγκρότημα  και αργότερα ο Σαμσάρης Πέτρος (1994)  αναφέρει μόνο την ύπαρξη του πύργου  με διαστάσεις 3.50×8.40, πάχος 0.80 και μεγ. ύψος 1.20. Σήμερα, η εικόνα είναι τελείως διαφορετική αφού σώζεται μόνο ένα μικρό τμήμα στο ύψος των θεμελίων της δυτικής πλευράς και το υπόλοιπο έχει σκεπαστεί από την βλάστηση. Παρατηρώντας το ανάγλυφο του εδάφους φαίνεται εμφανώς ότι υπήρχε κάποιο ορθογώνιο κτίσμα που κατέρρευσε. Από επιτόπια έρευνα στον υπόλοιπο λόφο δεν βρέθηκε ίχνος κάποιας περαιτέρω οχύρωσης. 

Θεμέλια ανατολικής πλευράς πύργου.

Θεμέλια ανατολικής πλευράς.

Το ανάγλυφο του εδάφους στο πλάτωμα της που βρισκόταν ο πύργος.

ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ

      Άγνωστη η ιστορία του φρουρίου Θερμοπηγής αλλά και του πύργου στο Κλειδί για τα οποία δεν αναφέρεται κάτι σχετικό στις πηγές. Στην αρχαιότητα ανήκε στην περιοχή της Σιντικής και  τα στενά του Ρούπελ αποτελούσαν  τμήμα δρόμου μεταξύ δύο αρχαίων πόλεων που ήταν και ρωμαϊκοί σταθμοί σύμφωνα με τον Πευτιγγεριανό Πίνακα (Tabula Peutingeriana – μεσαιωνικό αντίγραφο αρχαίου χάρτη του οδικού δικτύου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας).  Πρόκειται για την Σκοτούσσα που τοποθετείται στην ευρύτερη περιοχή Παλαιοκάστρου-Σιδηροκάστρου χωρίς να έχει ταυτοποιηθεί η θέση της, και της Ηράκλειας Σιντικής που βρίσκεται στην Βουλγαρία, δίπλα από το χωριό Rupite και έχει ταυτιστεί με ασφάλεια {Σχ.2}. Ο Στράβωνας αναφέρει πιθανότατα τα στενά του  Ρούπελ χωρίς να τα κατονομάζει: <<Ἐπὶ δὲ ἄρκτους ἰόντι ἀπὸ Ἡρακλείας καὶ τὰ στενά, δι’ ὧν ὁ Στρυμὼν φέρεται...>> ( Γεωγραφικά VII, απόσπασμα 36).   

           Την βυζαντινή περίοδο, στην ευρύτερη περιοχή, έλαβαν χώρα σημαντικά πολεμικά γεγονότα στις αρχές του 11ου αιώνα μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων αλλά χωρίς να υπάρχει αναφορά στην στενωπό του Ρούπελ.  Αποκορύφωμα αυτών ήταν όταν ο Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος με τον στρατηγό του Νικηφόρο Ξιφία κατατρόπωσαν τον βουλγαρικό στρατό στο Κλειδί, στις 29 Ιουνίου 1014 μ.Χ. Το Κλειδί όπου έγινε η μάχη, βρίσκεται σε βουλγαρικό έδαφος, στο σημερινό χωριό Κλιούτς της Βουλγαρίας, στους πρόποδες του όρους Μπέλλες. Δεν πρέπει να συγχέεται με τον εγκαταλειμμένο οικισμό Κλειδί Σερρών που βρίσκεται εντός των στενών. Πάντως, σήμερα στο ελληνικό Κλειδί, υπάρχει μνημείο προς ανάμνηση της νικηφόρας αυτής μάχης.

        Αργότερα, μεταξύ των ετών 1255-1257 έχουμε την πρώτη ιστορική αναφορά των στενών με ονομασία ως Ρουπελίου δυσχωρίαν ( δηλαδή στενωπός κλεισούρα) σχετικά με μάχη που  έλαβε χώρα μέσα στα στενά Ρούπελ, πάλι μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων. Συγκεκριμένα, οι Βούλγαροι με επικεφαλής τον Δραγωτά οχύρωσαν την στενωπό του Ρούπελ που αναφέρεται ως Ρουπελίου δυσχωρίαν (<<..τὴν τοῦ Ρουπελίου δυσχωρίαν, καθ' ἣν ὁ ποταμὸς Στρυμὼν ῥεῖ,...>>), για να εμποδίσουν  τα βυζαντινά στρατεύματα του Θεόδωρου Β' Δούκα Λάσκαρη (1222-1258). Η μάχη έληξε με νίκη των βυζαντινών που κύκλωσαν τους Βούλγαρους και τους έτρεψαν σε άτακτη φυγή (Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή, Απόσπασμα 58). 

      Την υστεροβυζαντινή περίοδο πιθανότατα υπήρχε βυζαντινό χωριό στο Κλειδί, με ονομασία Ρούπελ. Αυτό, διότι σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1454/5 καταγράφεται ως Rupel με πληθυσμό 105 κατοίκους, κάτι που σημαίνει ότι προϋπήρχε οικισμός. Στο σημείο που βρίσκεται το Κλειδί (Ρούπελ), ταυτίζεται με την Μαρκόσκαλα ή Σκάλα Μάρκου Κράλη. Πρόκειται για τον Μάρκο Κράλη (Κράλιεβιτς) που ήταν βασιλιάς της Σερβίας την περίοδο 1371-1395. Εικάζεται ότι πέθανε διωκόμενος στο σημείο αυτό. Πρέπει να αναφέρουμε ότι τα βυζαντινά χρόνια η διάσχιση της στενών δεν ακολουθούσε την σημερινή παραποτάμια χάραξη, αλλά από τα λουτρά Σιδηροκάστρου προσέγγιζε το φρούριο Θερμοπηγής στην θέση Ζουντάν και μέσω των κορυφογραμμών έφθανε στο Κλειδί (Ρούπελ). Από εκεί συνέχιζε την πορεία προς Μελένικο. 

         Για την ετυμολογία του τοπωνυμίου Ρούπελ υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. Υπάρχουν τρεις λέξεις από τις οποίες πιθανόν να προέρχεται:

• Απο την αρχαία ελληνική λέξη: ῥώξ,  (ῥήγνυμι) που σημαίνει: ρήγμα, άνοιγμα, σε Ομήρο Οδύσσεια: ῥῶγες μεγάροιο, στενές δίοδοι, διάδρομοι που οδηγούν στο μέγαρο. Επίσης ἀπορρώξ (ἀπορρήγνυμι):  αποκομμένος, απότομος, τραχύς, απόκρημνος.
• Από την λατινική λέξη rūpēs  που σημαίνει γκρεμός, βράχος. 
• Από την σλαβική λέξη "rupa" που σημαίνει λάκκος, τρύπα. Δηλαδή με την έννοια του τύπου άνοιγμα ή στόμιο (είσοδος) για κάποιο πέρασμα. Δεν αποκλείεται το τοπωνύμιο να έχει σλαβική προέλευση. Μην ξεχνάμε ότι τον 7ο αι. μ.Χ. είχαμε εγκατάσταση Σλάβων στις ορεινές περιοχές του γύρω από τον Στρυμόνα και για αυτό τον λόγο ονομάστηκαν Στρυμονίτες. Αργότερα, αρκετοί από αυτούς εξημερώθηκαν από τους βυζαντινούς. Έτσι οι βυζαντινοί τους χρησιμοποίησαν για να φυλάνε τα περάσματα και τις κλεισούρες στην ευρύτερη περιοχή. 

  Αξίζει να αναφέρουμε και τρία άλλα παρεμφερή τοπωνύμια:  (α) στον νομό Αρκαδίας υπάρχει το κάστρο της Ρούπελης, σε ύψωμα δίπλα από τον ποταμό Λάδωνα και (β) το χωριό Rupite, πολύ πλησίον της στενωπού Ρούπελ (15 χλμ ΒΔ) που βρίσκεται  σε βουλγαρικό έδαφος, δίπλα από τον ποταμό Στρούμιτσα που αποτελεί παραπόταμο του Στρυμόνα και (γ) η κορυφή στο όρος Μπέλλες με ονομασία Ρουπέσκο (1951μ.). Τα τοπωνύμια (β) και (γ)  έχουν κοινή αρχική ρίζα "rup" και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί είναι πολύ κοντά στην Στενωπό Ρούπελ. Και τα τρία  τοπωνύμια έχουν άγνωστη ετυμολογία. Εν κατακλείδι, η ετυμολογία του Ρούπελ αποτελεί μυστήριο και χρήζει περαιτέρω μελέτης και έρευνας {Σχ.3}.

   

ΜΝΗΜΕΙΟ ΣΤΟ ΚΛΕΙΔΙ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β'. 

ΣΧΟΛΙΑ

(1) {Σχ.1} Σχετικά με το κάστρο Σιδηροκάστρου, βλέπε στον σύνδεσμο: 

https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=siderokastro

 Σχετικά  με το κάστρο Μαύρου Βράχου, βλέπε στον σύνδεσμο: 

https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=mavros

(2)   {Σχ.2} Η Σκοτούσσα πιθανολογείται ότι βρισκόταν κάπου μεταξύ Παλαιοκάστρου και Βαμβακόφυτου, σε σημείο που έχουν βρεθεί ερείπια αρχαίας πόλης, χωρίς όμως να έχει βρεθεί σχετική επιγραφή ταύτισης. Υπάρχουν και υποθέσεις που την τοποθετούνε στο Σιδηρόκαστρο. Η Ηράκλεια Σιντική, τα προηγούμενα χρόνια εικαζόταν ότι βρισκόταν στην θέση του Σιδηροκάστρου αλλά τελικά τα ερείπια της βρέθηκαν στο χωριό Rupite στην Βουλγαρία. 

(3) {Σχ.3} Περισσότερα σχετικά με την ετυμολογία στον συνδέσμο: https://smerdaleos.wordpress.com/2019/11/04/%CF%84%CE%BF-%CF%81%CE%BF%CF%85%CF%80%CE%AD%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CF%83%CE%B9%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE/

 

ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

Φρούριο Θερμοπηγής 

     Η προσέγγιση για το φρούριο Θερμοπηγής γίνεται μέσω βατού  χωματόδρομου που ξεκινάει από το ανατολικό τμήμα του χωριού της Θερμοπηγής με βορειοανατολική κατεύθυνση. Ακολουθώντας αυτόν τον χωματόδρομο χωρίς να στρίψουμε πουθενά για 3 χιλιόμετρα φθάνουμε σε ένα πλάτωμα που στο δεξιό μας χέρι υπάρχει μεγάλη μαύρη πλαστική δεξαμενή και λίγα μέτρα πιο πέρα στάνη με ζώα, αριστερά και δεξιά του δρόμου . Εδώ αφήνουμε το όχημα. Νότια από την δεξαμενή βλέπουμε ένα πλάτωμα με μία μεγάλη κεραία. Με ανηφορική πεζοπορία 5 λεπτών, φθάνουμε στον χώρο του φρουρίου. 

Η πλαστική δεξαμενή.

Η κεραία. Δεξιά της βρίσκεται το φρούριο. 

Πύργος Κλειδίου 

    Η προσέγγιση για το πύργο Κλειδίου είναι εύκολη. Ο εγκαταλελειμμένος οικισμός είναι ακριβώς δίπλα από την εθνική οδό. Φθάνοντας στον οικισμό, στο δεξί μας χέρι  βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Ακριβώς από πάνω βρίσκεται ο εν λόγω λόφος. Για την προσέγγιση στην κορυφή χρειάζεται να πάμε από την νότια μεριά του λόφου μέσω χωματόδρομου. Εδώ αφήνουμε το όχημα. Υπάρχει μονοπάτι που σε 5 λεπτά οδηγεί στο πλάτωμα της κορυφής.

Το ακριβές σημείο του Φρουρίου Θερμοπηγής, φαίνεται τέρμα κάτω σε χάρτη Google κάνοντας κλικ στο σημείο που αναγράφει: Τόπος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.  Σαμσάρης Πέτρος, «Βυζαντινοί τόποι και μνημεία της κάτω κοιλάδας του Στρυμόνα», 2004, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων – Διδακτορική Διατριβή, 2004, σελ. 675-676 στο λήμμα Θερμοπηγή, πίνακας 78β και σχέδιο 93 και σελ. 496-499 στο λήμμα Ροπέλιον.
2.  Σαμσάρης Δημήτριος, <<ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ>>, 1976, σελίδες: 50-51 και σχόλιο 4. 
3. Τολούδη Άννα, <<ΣΙΝΤΙΚΗ, Ιστορία και παραδόσεις>> (Έκδοση εκπολιτιστικού-λαογραφικού συλλόγου Σιδηροκάστρου), σελ. 15.
4. ΣΤΡΑΒΩΝ "Γεωγραφικών Ζ' (Ανατολική Ευρώπη - Βόρεια Ελλάδα), Αποσπάσματα εκ του Ζ', απόσπασμα 36, σελίδα 185. (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ).
5. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΑΚΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ-(Annales), παράγραφος 58. Περισσότερα στον σύνδεσμο: https://byzantium.gr/keimena/akropolitis.php